ص:2

فرهنگ اخلاقی معصومین حرف ث _ ج

کد: 1724

نویسنده: سیده معصومه اسماعیل پور

تهیه کننده و ناشر: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ویراستار: مرضیه علاقه بند و حبیب مقیمی

طراح جلد: مسعود نجابتی

نوبت چاپ: اول / 1390

شمارگان: 1200

بها: 50000 ریال

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 سامانه ارتباطات: 11_2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 _ 021 نمابر: 22164997

دفتر خراسان: مشهد _ خیابان امام خمینی رحمه الله، انتهای باغ ملی، ساختمان صبا، طبقه سوم

تلفن: 2215108 _ 0511 نمابر: 2215106

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 0-232-514-964-978 Isnb:978-964-514-232-0

ص:3

ص:4

سه_ هجو33

چهار_ مذمت34

پنج _ سُخْریّه34

3. انواع ستایش34

الف) ستایش غیر مقدسات34

ب) ستایش مقدسات36

یک _ خودستایی36

دو _ ستایش دیگران37

سه _ اعتدال در ثناگویی38

ج) ستایش از انسان39

یک _ خودستایی39

دو_ ستایش از دیگران39

گلبانگ حدیث41

1. ثناگویی نیکو (خداوند و ائمه اطهار علیهم السلام )41

2. ثناگویی به ناحق42

3. نکوهش ثناگویی42

4. نهی از خودستایی43

5. پست ترین ثناگویی43

6. پی آمدهای ثناگویی44

7. راه نجات از پی آمدهای ثناگویی44

نمونههای رفتاری45

1. بالاترین سپاس45

2. رقابت دشمنان علی علیه السلام در ستایش ایشان45

3. سخنان گوهربار امام علی علیه السلام در نکوهش ثناگویی46

آموزهها48

1. برکات ستایش خداوند48

الف) کامل کننده دعا48

ب) دوری انسان از هواهای نفسانی49

ج) توجه به صفات الهی و پرستش او49

ص:5

2. پی آمدهای ستایشگری و خودستایی50

الف) فراموشی خدا50

ب) غرور و تحقیر دیگران50

ج) سقوط شخصیتی انسان51

د) تباهی اخلاص در عمل52

3. شیوه برخورد با ثناگویان53

نتیجهگیری54

منابع دیگر55

 ثروت اندوزی

1. مفهومشناسی57

2. واژهشناسی ثروتاندوزی63

الف) واژه کنز63

ب) واژه مال64

ج) واژه غنی64

د) واژه قِنْیِهْ65

ه_) واژه تکاثر66

و) واژه مُتْرَفْ66

3. تفاوت ثروتاندوزی و ثروتمندی67

الف) ثروت اندوز بیثروت70

ب) ثروت اندوز ثروتمند70

ج) ثروتمند بدون اخلاق ثروت اندوزی70

4. دنیاطلبی و ثروت اندوزی71

5. رزق و روزی و ثروت اندوزی72

6. سعادت و ثروت اندوزی73

گلبانگ حدیث74

1. ریشه ثروت اندوزی74

2. ثروت مشروع74

3. ثروت، وسیله آزمایش75

ص:6

4. بیارزشی دنیا و ثروت76

5. آثار ثروت اندوزی76

نمونه های رفتاری78

1. ثروت اندوزی قارون79

2. ثروت اندوزی، رباینده ایمان81

3. از دست رفتن ثروت اندوخته به بهانهای83

4. دنیاپرستی84

آموزه ها85

1. نصایح قرآن به ثروتمندان85

2. پی آمدهای ثروت اندوزی86

الف) کبر و غرور86

ب) فخر و خودنمایی87

ج) طغیان88

د) کیفر و عقاب89

3. نهی از منکر و ثروت اندوزی90

4. ثروت اندوزی و بحران اجتماعی90

5. ثروت اندوزی و رسالت صدا و سیما92

الف) مخاطبان92

ب) کیفیت و هنر ارائه93

ج) نقش هنرمندان94

د) متون و ادبیات94

منابع دیگر96

 جاذبه و دافعه

مدخل97

1. واژهشناسی99

2. مفهوم جاذبه و دافعه100

3. چرایی جاذبه و دافعه101

4. جاذبه و دافعه تاریخی (جاودانه)103

ص:7

الف) دعوت به توحید و دفع شرک103

ب) توجه به فضیلتها و دوری از رذیلتها108

ج) عدالتمحوری و ظلمستیزی111

5. مصداق یابی جاذبه و دافعه اجتماعی114

الف) وحدت مسلمانان114

ب) تعاون و همکاری مسلمانان116

ج) مدارا با مردم و پرهیز از خشونت117

د) دفع بدیها با نیکی119

ه_) مبارزه با سنتهای غلط و پای بندی به سنتهای درست120

و) کشش نسبت به قناعت، نفرت از ثروتاندوزی و فخرفروشی121

گلبانگ حدیث124

1. جاذبه و دافعه معیار (شاخص)124

الف) تولی و تبری124

ب) تسلیم در جهت اهداف الهی124

2. گزیده ای از عوامل و نمونه های جاذبه124

الف) عدالت124

ب) محبت125

ج) همنشینی125

د) گشاده رویی126

ه_) گذشت و ایثار126

3. گزیده ای از عوامل و نمونههای دافعه127

الف) عوامل فردی127

یک _ حرص127

دو _ حسد127

ب) عوامل اجتماعی127

یک _ ستم کاری127

دو _ بدعتگذاری128

سه _ دوستی با کافر و منافق128

ص:8

نمونه های رفتاری129

1. دافعه یک زن129

2. جانفشانی در مدار جاذبه130

3. جاذبه مجرم131

4. رستگاری در جاذبه و دافعه الهی132

5. جاذبه و رؤیا132

آموزه ها134

1. بصیرت نسبت به حق و باطل134

2. پرهیز از شتابزدگی135

3. دفع عناصر آلوده136

4. دوری از جاذبه و دافعه کاذب (گناهان)137

5. دافعه نسبت به کافران، منافقان و مشرکان138

الف) کفار139

ب) مشرکان139

ج) منافقان140

6. جاذبه و دافعه در رسانه140

الف) ایجاد بصیرت و آگاهی141

ب) معرفی عناصر آلوده و الگوهای مثبت141

ج) پیشگیری از جاذبه و دافعه کاذب141

د) جهت دهی انتخاب موضوعات142

منابع دیگر143

 جاودانگی

1. مفهوم شناسی144

الف) میل فطری انسان به جاودانگی146

ب) ترس فطری انسان از مرگ و نیستی147

2. واژه شناسی150

الف) جاودانگی150

ب) خُلُدْ150

ص:9

ج) مفاهیم مرتبط150

یک_ عالم ذر151

دو_ دنیا152

سه_ آخرت یا معاد153

چهار_ موت (مرگ)154

پنج _ برزخ156

شش _ قیامت159

هفت _ جهنم162

هشت _ بهشت162

3. دلایل جاودانگی و درک حقیقت معاد164

الف) هدفمندی خلقت نظام هستی (هدایت تکوینی)164

ب) هدفمندی خلقت انسان (هدایت تشریعی)165

ج) سعادت ابدی و زندگی جاودانه165

د) رستاخیز و دادگاه عدل الهی165

4. حسابرسی و اسکان در سرای جاویدان166

الف) گستره امور مورد حسابرسی167

ب) ابزار سنجش اعمال167

ج) گواهان راستین167

د) حقیقی بودن رابطه جزا و عمل167

5. جهنم، سرای جاودانه گنهکاران168

6. بهشت، سرای جاودانه نیکان169

الف) اوصاف بهشت169

ب) حالت های بهشتیان171

یک _ سلام و درود خدا و فرشتگان بر بندگان صالح172

دو _ تنازع ممدوح172

سه _ از دروغ، یاوه و گناه خبری نیست173

چهار_ حزن و خوف و رنج جایی ندارد173

پنج _ حمد و ثنای بهشتیان173

شش _ دوستان بهشتی174

ص:10

گلبانگ حدیث175

1. دنیا، محل عبور (فانی) و آخرت، سرای جاودانه175

2. دنیا، مزرعه آخرت176

3. مرگ176

4. برزخ (عالم قبر)177

5. قیامت و روز حساب178

6. جهنم (دوزخ)179

7. بهشت179

نمونه های رفتاری181

1. داستان اصحاب کهف181

2. عزیز یا ارمیای پیامبر183

3. مرگ و قیامت185

4. عذاب قبر185

5. نامه عمل186

6. زاد و توشه آخرت187

آموزه ها188

1. جاودانگی و شکسته شدن بت دنیا188

2. جاودانگی و الهی شدن معیار ارزش ها و ضد ارزشها190

الف) بندگی خدا190

ب) شوق به لقای الهی191

ج) اخلاص191

د) تسلیم حق بودن192

3. جاودانگی و کشمکش درونی مبارک192

4. جاودانگی و استفاده از فرصتها193

الف) زمان و وقت194

ب) زاد و توشه194

ج) آزمایش195

5. جاودانگی و رسالت صدا و سیما197

منابع دیگر200

ص:11

 جاه طلبی

مدخل201

1. واژهشناسی202

الف) جاهطلبی در لغت202

ب) جاهطلبی در اصطلاح203

ج) معنای جاهطلبی در قرآن203

2. انگیزههای جاهطلبی204

الف) سلطه بر دلها205

ب) حقارت و خودکمبینی206

ج) جاهطلبی و توهم کمال207

3. نشانههای جاهطلبی209

الف) قرب نزد مردم210

ب) شهرتطلبی210

ج) علاقه به کارهای پرآوازه210

د) انتظار مدح و ستایش210

ه_) میل و نفرت بر مدار خودخواهی211

و) توهم زایی211

ز) نفاق و دورویی211

گلبانگ حدیث212

1. جاه و ریاست ممدوح (ریاست حقیقی)212

2. جاه و ریاست نکوهیده213

الف) جاهطلبی و ضرررسانی213

ب) جاه طلبی و هلاکت213

ج) جاه طلبی، آفت ریاست213

نمونه های رفتاری214

1. جاهطلبی و حفظ آن با نقشه ای شوم214

2. هوس حکومت ری216

3. عبادت برای خدا یا بنده217

ص:12

4. پیمانشکنی به خاطر ریاستطلبی217

5. نصیحتی در باب جاه و مقام218

6. گریز از شهرت219

آموزهها220

1. نمونههایی از آسیب ها و پی آمدهای جاهطلبی220

الف) دشمنی با پیامبران و اوصیا220

ب) ایجاد اختلاف و تفرقه در جامعه222

ج) تباهی جاه طلبان و پیروان آنان223

د) ریا و خودنمایی224

ه_) تکبر225

2. راهکارهای پیشگیری و درمان جاهطلبی226

الف) برخی شیوههای شناخت درمانی227

یک _ ریاست، مختص ذات خداست227

دو _ ریاست، بقا ندارد227

سه _ سلب آرامش فکری و روحی در دوران ریاست228

ب) برخی از شیوههای رفتاردرمانی229

یک _ انس گرفتن با گمنامی229

دو _ قناعت پیشگی230

سه _ یاد مرگ231

3. جاه طلبی در رسانه232

منابع دیگر234

 جهاد اصغر

1. مفهوم شناسی235

2. واژه شناسی236

الف) جهاد اصغر236

ب) دفاع236

ج) مفاهیم مرتبط237

یک _ غزوه و سریّه237

ص:13

دو_ غنایم237

سه _ اُسرا237

چهار_ بسیج238

پنج _ شهادت و شهید238

3. ماهیت جهاد در اسلام239

4. انواع جنگ های الهی (فی سبیل الله)240

یک _ جنگ دفاعی و انواع آن240

اول _ دفاع شخصی و اقسام آن241

1. دفاع از جان241

2. دفاع از مال242

3. دفاع از حریم242

دوم _ دفاع از کیان اسلام و حوزه های اسلامی243

1. دفاع نظامی243

2. دفاع غیر نظامی244

3. دفاع سیاسی244

4. دفاع فرهنگی، علمی و اجتماعی245

5. دفاع اقتصادی245

سوم _ شکست متجاوزان و پیروزی شایستگان246

دو_ جنگ ابتدایی و علل آن248

الف) نجات ستم دیدگان248

ب) جهاد برای دفع موانع دعوت248

ج) جلوگیری از منکر249

د) مبارزه با مفسدان249

سه _ تفاوت های جنگ ابتدایی و جنگ دفاعی250

گلبانگ حدیث252

1. ضرورت و اهمیت جهاد252

2. دستور اسلام درباره جهاد252

3. ارزش عمل مجاهدان253

4. مقام شهید254

5. عواقب فرار از جنگ254

ص:14

6. پاداش ساخت اسلحه255

نمونه های رفتاری256

1. مرگ در میدان نبرد، شیرین تر از عسل256

2. شیفته شهادت256

3. منتظران جهاد و شهادت257

4. دعایی برای وصال و آرزوی شهادت258

آموزه ها261

1. لزوم آمادگی روحی برای جنگ261

الف) معنای آمادگی روحی261

ب) عوامل آمادگی روحی262

اول _ آگاهی262

دوم _ ایمان و آرامش262

سوم _ باور داشتن شکست ناپذیری262

ج) آثار آمادگی روحی263

2. لزوم تهیه تجهیزات نظامی و آمادگی دفاعی263

3. لزوم استقامت ورزی و سستی نداشتن در حین جنگ264

4. شش دستور قرآن برای زمان جنگ265

5. ممنوعیت فرار از جنگ و جهاد267

6. امید به امدادهای غیبی267

7. رعایت حال اسیران جنگی269

8. توزیع عادلانه غنایم جنگی271

9. مقام بی نظیر مجاهدان و شهیدان272

یک _ بیان مقام و اوصاف مجاهدان و شهیدان در احادیث272

دو_ اوصاف شهیدان در قرآن274

10. جهاد، وسیله ای برای آزمون275

11. صدا و سیما و جهاد اصغر276

یک _ صدا و سیما و تدارک تبلیغاتی پیش از جهاد276

دو_ صدا و سیما و پشتیبانی رسانه ای از جهاد276

سه _ صدا و سیما و احیای ارزش های جهادی پس از وقوع آن276

منابع دیگر278

ص:15

 جهاد اکبر

1. مفهوم شناسی280

2. واژه شناسی282

الف) جهاد اکبر282

ب) مفاهیم مرتبط283

یک _ نفس283

دو_ خودشناسی285

سه _ تزکیه285

چهار_ تقوا286

پنج _ هوا287

شش _ توبه287

3. قوای چهارگانه نفس288

4. اهمیت و ضرورت جهاد با نفس290

الف) شناخت نفس290

ب) ضرورت مجاهده با نفس292

5. جهاد با نفس و انسان سازی293

گلبانگ حدیث295

1. شناخت نفس295

الف) اهمیت خودشناسی295

ب) نفس اماره و خطرات آن295

ج) نفس لوامه یا وجدان بیدار296

د) نفس مطمئنه (جان آرام یافته)297

2. عوامل مبارزه با نفس297

الف) جهاد با نفس297

ب) محاسبه نفس298

ج) تهذیب نفس299

د) تقوا300

ه_) ریاضت نفس300

ص:16

و) توبه301

ز) یاری از خدا301

ح) کنترل نفس302

3. آثار جهاد با نفس302

الف) رشد و صلاح نفس302

ب) نیرومندی انسان302

ج) کرامت نفس303

د) رضایت و خشنودی خدا303

نمونه های رفتاری304

1. مبارزه ایمان و ثروت304

2. مبارزه علی علیه السلام با راحت طلبی305

3. خودبینی، عامل هلاکت306

4. مبارزه با خشم و درمان آن با صبر306

5. مبارزه با حسد307

آموزه ها308

1. پی آمدهای رها کردن نفس308

الف) حسد309

ب) تکبر311

ج) ریا313

د) غیبت314

ه_) قطع صله رحم315

قسمت اول: رحم به چه معناست؟316

قسمت دوم: صله به چه معناست؟316

2. روش مبارزه با نفس316

الف) یقظه317

ب) تفکر318

ج) عزم318

د) مشارطه319

ه_) مراقبه320

ص:17

و) محاسبه320

ز) تذکر321

3. آثار مجاهده با نفس321

الف) فرد و شکوفایی استعدادهای درونی322

ب) استحکام ساختار خانواده324

یک _ ازدواج و ارزش های اخلاقی324

دو_ تربیت فرزند325

سه _ تأثیر خودسازی بر روابط خانواده325

ج) همبستگی اجتماعی بر محوریت دین325

4. جهاد اکبر و رسالت صدا و سیما327

منابع دیگر330

ص:18

ص:19

ص:20

المسلمین محمدحسین درافشان تحفه همگان ساخته است. پس از بیان مقدمه ای درباره عنوان هر یک از موضوع ها و بررسی اهمیت و ضرورت آن، «گلبانگ حدیث»، احادیثی درباره موضوع یاد شده آمده است. از آنجا که مسایل اخلاقی تنها در قالب ارائه نمونه های رفتاری بسیار زیبا، تأثیر به سزایی بر خواننده خواهد داشت، نمونه های رفتاری نیز آورده شده است. افزون بر آن، شیرازه هر موضوع با اشاره ای به پی آمدها و آموزه های مورد نظر تکمیل گشته است تا خواننده به نتیجه مطلوب برسد.

اکنون خرسندیم که حرف «ث» و «ج» از مجموعه فرهنگ اخلاقی معصومین علیهم السلام را به حضور شما خوبان که اهل اندیشه وایمان و انتخابید، پیش کش می کنیم. امید است ره آورد این اثر، گشایش افق های تازه ای در چشم انداز زندگی همه باشد. آری، اگر می خواهیم زندگی مان معنادار و هدف مند و حرکت مان جهت دار باشد، باید از فرهنگ اخلاقی و تربیتی پیشوایان معصوم خویش الگو بگیریم و تنها از آنان پیروی کنیم.

در پایان، از همه خوانندگان محترم خواهانیم تا هرگونه کاستی در این مجموعه را به آگاهی برسانند تا در جلدهای پسین، از کاستی های احتمالی، پیش گیری و در پرتو به کار بستن نظرهای ارزشمند اهل قلم، بر غنای مجموعه افزوده شود.

ص:21

ص:22

آزادی و آزادگی می رسد و از اسارت هواهای نفسانی می رهد، به شرط آنکه در تبعیت خود از ایشان ثابت قدم بماند و از دایره قول به ولایت الهیه خارج نگردد. امام سجاد علیه السلام امامان را به کشتی های روان در میان امواج بی پایان دریا تشبیه کرده است و آن گاه آن کشتی ها را چنین توصیف می فرماید:

یَأْمُنُ مَنْ رَکِبَها وَیَغْرَقُ مَنْ تَرَکَها، الَمْتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ، وَالْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ وَ اللاّزِمُ لَهُمْ لاحِقٌ. (1)

آن کس که سوار آن کشتی ها شد، نجات می یابد و آن کس که آن کشتی ها را ترک نماید، غرق می گردد. آن کس که از آنها پیشی گرفت از مرز دین خارج شده است. آن کس که از آنها عقب ماند؛ نابود شده است و آن کس که دوش به دوش آنها و هماهنگ با آنها حرکت کرد و به آنها پیوست، همراه آنها خواهد بود.

اما اطاعت و پیروی از قرآن و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و همراهی با کشتی های نجات، فرع بر شناخت و معرفت نسبت به توصیه های اعتقادی، اخلاقی و تکلیفی و آشنایی با فرهنگ اخلاقی معصومین علیهم السلام است.

نوشته حاضر، تلاش کوچکی برای آشنایی با توصیه های قرآن، پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام است تا بستری برای گسترش فرهنگ اخلاقی اسلام ناب و فراهم سازنده توشه ای برای زندگی جاودانه آخرت باشد.

در این نوشته تلاش شده است:

1. در بررسی هر موضوع، به هنگام مفهوم شناسی در حد واژه شناسی اکتفا نگردد، بلکه ابعاد مختلف مسئله واکاوی شود.

2. احادیث ائمه معصومین علیهم السلام در قالب گلبانگ حدیث، به گونه ای دسته بندی گردد که خواننده را به یک جمع بند پندآموز برساند.

ص:23

3. در نمونه های رفتاری به داستان های بکر و با درجه آموزندگی بالا اشاره شده است.

4. در قسمت آموزه ها، سعی شد تا ارتباط مباحث اخلاقی با واقعیت های امروزی زندگی افراد در محیط های مختلف فردی، خانوادگی و اجتماعی برقرار گردد.

ص:24

ص:25

ص:26

حمد و سپاس گزاری است. «ٱلْحَمْدُ لِلّهِ»، جوششی است که از درون خداشناس، سر می زند و بهترین نوع ستایش خداوند است. (1)

همچنین در فرازی از دعای افتتاح آمده است:

اللّهُمَّ اِنّی اَفْتَتِحُ الثََناءَ بِحَمْدِکَ وَ اَنْتَ مُسَدِّدٌ لِلصَّوابِ بِمَنِّکَ ... اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِجَمیِعِ مَحامِدِهِ کُلِّها عَلی جَمیعِ نِعَمِهِ کُلِّها. (2)

خدایا! من ستایش را با حمد و سپاس تو آغاز می کنم و تویی که (انسان را) از سر لطف و مرحمت به راه درست وا می داری. خدا را می ستایم به همه ستودگی هایش، بر همه نعمت هایش.

ص:27

خداوند، سودی به او برساند.

خداوند با آفرینش این جهان پر از راز و رمز، بازاری به راه نینداخته است تا کالای هستی را در معرض سود و زیان قرار دهد. او بی نیاز مطلق است و برعکس، همه موجودات به او نیازمند. در عرصه نامتناهی و عرصه احسانش، همگان جز فقر و ناداری، هیچ ندارند.

بااین حال، همه پیامبران علیهم السلام به ویژه آخرین ایشان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پس از معرفت خداوند، همگان را به ستایش و ثنای او فرا می خواندند. حکمت این دعوت، پاس داشتن نعمت های او، برانگیختن شعور آدمی به درک حقیقت «حمد» و «شکر» و گشودن چشم او به جهانِ سراسر زیبایی و جمال است. به این ترتیب، انسان از محیط تاریک ستایشگری و چاپلوسی و تملق گویی و ثناخوانی ثناخواهان و چاپلوسان رها خواهد شد.

«به عبارت دیگر، تمام ستایش ها مخصوص آن ذات مقدّسی است که با اراده و اختیار، خالق تمام موجودات و رشد دهنده تمام عناصر هستی است، و هر جا و نسبت به هر کسی به خاطر ذات یا صفات یا افعال نیک اختیاری اش، ستایش واقع شود، برگشت آن ستایش به حضرت حق است؛ زیرا هر ذات نیک و هر صفت زیبا و هر کار جمیلی، قطره ای از آن بحر و جلوه ای از آن منبع و نور پرفروغی از آن کانون است». (1)

ص:28

جمال و جلال را داراست.

دو _ زبانی: ستایش زبانی خداوند، یعنی انسان، بصیرت خود نسبت به خداوند را با کلمات، اظهار کند که آن کلمات نشان دهد که خداوند، جامع تمام صفات کمالیه است.

سه _ جوارحی (عملی): ستایش جوارحی خداوند به این است که تمام حرکات و اعضای انسان، هماهنگ با خواسته های خداوند باشد و صفات الهی را نشان دهند.

هر انسانی که این سه مرحله از حمد و ستایش خداوند را بگذراند، در واقع، به حمد و ستایش خداوند اقدام کرده است». (1)

«برای تمام بندگان، جمیع لوازم و زمینه های حمد و ستایش خداوند موجود و تمام موانع مفقود است و هیچ عذری برای کسی پذیرفته نیست که قلب و زبان و عملش در ستایش خداوند کوتاهی کند؛ چرا که خداوند با دادن عقل به انسان زمینه حمد و ستایش خود را به انسان عطا کرده است و انسان با توجه به حکم عقل خود، در مقابل عظمت خداوند تبارک و تعالی و نعمت های او سر تعظیم فرود آورده و به حمد و ستایش او می پردازد». (2)

«بنابراین حمد به معنای واقعی در سه شکل قلبی، زبانی و عملی رخ می دهد؛ یعنی ستایش واقعی خداوند از طریق تصدیق قلب و اظهار آن به زبان و اجرا شدن فرامین خداوند با چشم و گوش و زبان و دست و پا و پرهیز از گناه، اتفاق می افتد و اِلّا گفتن اَلْحَمْدُلِلّهِ.. . به زبان تنها، به معنای ستایش خداوند محسوب نمی شود». (3)

ص:29

ص:30

رب العالمین در واقع آوردن دلیل پس از بیان مدعاست. گویی کسی می پرسد، چرا همه حمد ها مخصوص خداست؟ در پاسخ گفته می شود، برای اینکه او رب العالمین و پروردگار جهانیان است». (1)

«به عبارت دیگر، خداوند پروردگار سراسر عالم هستی است و هیچ شریکی در ربوبیت ندارد و چون حمد، در برابر نعمت ربوبیت است، پس حمد مخصوص ذات خداوند است و خداوند هیچ شریکی ندارد. دیگر اینکه توفیق حمد و شکر خداوند خود از بزرگ ترین نعمت های الهی است که خدا به انسان ارزانی می دارد، نه اینکه حمد و شکر انسان ادای حق باشد. در قرآن کریم، از زبان لقمان حکیم آمده است: شکر کردن خدا، نعمتی است که نصیب شاکر می شود. نکته دیگر اینکه، نه شکر و حمدِ انسان سودی به خداوند می رساند و نه کفر کافر آسیبی به خداوند می رساند؛ زیرا خداوند هستی محض است و بی نیاز از شکر و حمد دیگران. کفر کافر هم به او ضرر نمی رساند». (2)

ص:31

است. تفاوت دیگر حمد و مدح آن است که حمد تنها در برابر کارهای اختیاری است، اما مدح درباره امور غیر اختیاری نیز به کار می رود، مانند بلندی قد و زیبایی چهره؛ با این حال که اختیاری نیست، قابل مدح است، ولی قابل حمد نیست. بر خلاف علم آموزی و انفاق که هم ممدوح است و هم محمود؛ یعنی از نظر معنایی، مدح عام و حمد خاص است. پس هر حمدی، مدح هم به شمار می رود، اما هر مدحی، حمد نیست». (1)

ص:32

هدف نعمت دهنده به کار گیرد.

بر این اساس، شکر خدای متعال در برابر هر یک از نعمت ها، این است که به هنگام برخورد با آن، نعمتِ نعمت دهنده را فراموش نکند و نعمت را در مقصود و مراد خداوند به کار گیرد که همان بندگی و پرستش خدای متعال است. (1)

بنابراین، معرفت نسبت به نعمت و منعم و به کارگیری نعمت در جهت خواست و اراده منعم، بهترین شکل شکرگزاری خواهد بود و نداشتن آگاهی نسبت به نعمت و منعم، زمینه استفاده ناصحیح از نعمت و خروج از حوزه بندگی منعم را فراهم می آورد که سرانجام آن، کفران نعمت و بهره وری ناصحیح از آن خواهد بود.

خداوند در آیات 28 و 29 سوره ابراهیم در این باره می فرماید:

أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعْمَه اللّهِ کُفْرًا وَأَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِجَهَنَّمَ یَصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ.

آیا به کسانی که شکر نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت در آوردند ننگریستی؟ [آن سرای هلاکت] جهنم است [و] در آن وارد می شوند و چه بد قرارگاهی است.

ص:33

ص:34

کردن کسی و هجونامه نوشتن بر ضد کسی نیز آمده است. (1)

ص:35

می شود.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام، درباره امراض روحی می فرماید:

اَلا و اِنَّ مِنَ الْبَلاءِ الْفاقَةَ وَ اَشَدُّ مِنَ الْفاقَهِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ اَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلَبِ ألاٰ وَ إنَّ مِنْ صِحَّه الْبَدَنِ تَقْوَیٰ ٱلْقَلْبِ. (1)

آگاه باشید که فقر نوعی بلاست و سخت تر از فقر و تنگ دستی بیماری تن است و سخت تر از بیماری تن، بیماری قلب (روح) است. آگاه باشید که همانا عامل تندرستی، پرهیزکاری قلب است.

در (آیه 32 سوره نجم) نیز درباره نکوهش خودستایی چنین می خوانیم: «فَلَا تُزَکُّوا أَنفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَی؛ پس خود را نستایید. او به کسی که پرهیزکاری و پارسایی کند، آگاه تر است».

«یکی از گام های نخستین در راه اصلاح نفس و تهذیب اخلاق و پرورش ملکات والای انسانی، خود شناسی است. اگر بخواهیم وجود خویش را از آلودگی گناه حفظ کنیم، باید غرایز و تمایلات نفسانی را کنترل و در حد اعتدال نگه داریم». (2)

«پس آن کس که خود را نشناسد و از کاستی های خویش با خبر نشود، به دنبال اصلاح خویش نخواهد رفت. بنابراین، انسان با شناخت خویشتن و ارزش خود که دارای گوهر پاک روح انسانی که پرتوی از انوار الهی است به خطرات هوای نفس و انگیزه های نفسانی و تضاد آنها با سعادت خود پی می برد که این گوهر گران بها را نباید به بهای ناچیز فروخت و به آسانی از دست داد. پس برای مقابله به آنها آماده می شود». (3)

این خودشناسی، وسیله ای برای خداشناسی و اینکه می فهمد چقدر نیازمند و حقیر است. برای مثال حتی مالک خویشتن نیست و نمی تواند خود را از مرگ و مصیبت ها نجات

ص:36

دهد. در حدیثی از علی علیه السلام نقل شده است: «نٰالَ الْفَوْزَ الْاکْبَرِ مَنْ ظَفَرَ بِمَعْرِفَةِ النَّفْسِ؛ کسی که خود را بشناسد، به سعادت و رستگاری بزرگ رسیده است». (1)

انسان با درک نقص و نیاز و حقیر بودن خود در مقابل جلال غنای ربوی می فهمد که چگونه در همه شئونات حیات خود به ربوبیت الهی نیازمند است. پس با درک عظمت خالق عالم، خداوند متعال، خویشتن را از هر آنچه غیر از اوست، می رهاند و تنها او را می ستاید و نعمت را تنها از او می بیند و دیگر ثنای حق را نثار انسان ها نمی کند.

ص:37

توبه اش گفت: خدایا! به حق محمد و آل محمد از تو می خواهم که مرا بیامرزی، خداوند او را آمرزید. (1)

در روایت دیگری آمده است که امام صادق علیه السلام در پاسخ به سفیان که پرسید: آیا رواست کسی خود را بستاید؟ فرمود: اگر ناچار شود، آری. آیا نشنیده ای این سخن یوسف را: «مرا بر خزاین زمین بگمار که من نگه دار و دانایم.» همچنین سخن بنده صالح را که گفت: «من خیرخواه و امین شما هستم». (2)

امام سجاد علیه السلام نیز در خطبه ای که در شام _ در زمان اسارت به دست سپاه یزید _ خواند برای دفاع از حقانیت قیام امام حسین علیه السلام و اثبات مظلومیت خود و افشای نیرنگ یزید که ایشان را خارجی نامیده بودند، حدود پنجاه صفت از برتری های خود را بیان کرد. ایشان در فرازی از آن خطبه فرمود:

اَیُّها النَّاسُ اُعْطِینٰا سِتّاً و فُضِّلْنٰا بِسَبَعٍ، اُعْطِیْنٰا الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ وَ السَّاحَةَ و الْفَصٰاحَةَ و الشُّجٰاعَةَ و المَحَبَّةَ فِی قُلُوبِ الْمَؤمِنینَ... . (3)

ای مردم! به ما شش خصلت داده شده و به هفت صفت، بر دیگری برتری داده شده ایم: به ما علم، حلم، جوانمردی، فصاحت، شجاعت و دوستی در دل مؤمنان داده شده است... .

ص:38

همچنین پیامبران علیهم السلام و ائمه اطهار علیهم السلام به وسیله افرادی معمولی و غیر معصوم ستوده شده اند که هر چند این ستایش بسیار به جا است، اما پیامبران و ائمه اطهار علیهم السلام از این گونه ستایش ها کراهت داشته اند؛ مثلاً مردی از اصحاب امام علی علیه السلام، با کلام طولانی آن حضرت را ستود. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در پاسخ فرمود:

کسی که جلال و شکوه خداوند در جانش رسوخ کرده و بزرگ باشد و مقام او در دلش با عظمت باشد، موظف است که هر چیزی جز خدا در نظرش کوچک آید. در حقیقت، من کراهت دارم که در اندیشه شما بگذرد که من ستایش خوانی را دوست می دارم و از شنیدن مدح و ثنا خوشحال می شوم. (1)

ص:39

خصلتی همان خلق پسندیده است». (1)

ص:40

اعم از کمالات اخلاقی و علمی و یا دارایی اقتصادی او را می ستاید و گاهی نیز نابه جاست؛ مانند اینکه انسان فردی ظالم و فاجر را بستاید و کمالات اخلاقی یا علمی را که او ندارد، به او نسبت دهد.

در فرهنگ اخلاقی ائمه اطهار علیهم السلام در میان انواع ستایش یاد شده، تنها ستایشی که بی نقص است و ارزش اخلاقی به شمار می آید، ستایش خداوند تبارک تعالی است.

نوع دیگر ستایش که به دلیل ضرورت ها، از جمله دفاع از حقانیت و مبارزه با ظلم و ستم، مجاز است، ستایش پیامبران صلی الله علیه و آله و معصومان علیهم السلام از خود، یا دیگران از ایشان است.

ستایش انسان چه به شکل خودستایی و چه به شکل ستایش دیگران باشد و خواه به جا و خواه نابه جا باشد، در فرهنگ اخلاقی معصومان علیهم السلام امر منفی و مذموم شناخته شده است. (1)

ص:41

ص:42

ص:43

ص:44

ص:45

ص:46

معاویه را پذیرفتند و معاویه در یک بیت شعر، علی علیه السلام را می ستاید که معنای آن این است:

بهترین موجودات غیر از خدا، پس از پیامبر اسلام، علی علیه السلام است، انسان ها در مقایسه با علی همچون زمین هستند و وصّی پیامبر (علی علیه السلام ) آسمان است.

عمروعاص؛ امام علی علیه السلام را در یک بیت شعر این گونه می ستاید:

علی کسی است که دشمن او (معاویه) به فضیلت و آقایی او گواهی دهد، کمال افتخار، آن است که دشمنان به آن گواهی دهند.

یزید هم گفت:

علی علیه السلام همچون بانوی زیبا رو و نمکین است که هَووهای او، به نیکی و بزرگواری او گواهی دهند. زیبایی آن است که هَووها به آن گواهی دهند.

شعر عمروعاص از نظر شیوایی عبارت، برنده شد و آن هدیه، نصیب او گردید. (1)

ص:47

من ستایش خوانی را دوست دارم و از شنیدن مدح و ثنا خوشم می آید و حال اینکه خدا را شکر که من چنین نیستم و اگر چنین چیزی را دوست داشته باشم، برای تواضع در پیشگاه خدای سبحان آن را ترک کرده ام؛ زیرا خدا به آن از حیث عظمت و کبریا سزاوارتر است. بسا مردمان مدح و ثنا را پس از آزمایش شیرین شمارند، ولی من به جهت اینکه حقوقی که از خدا و شما برگردن من است، هنوز ادا نکرده ام و فرائضی که ناچار باید اجرا شود، اجرا نشده، پس مستحق حمد و ثنا نیستم.

پس با من آن گونه که با جباران سخن می گویند، تکلم نکنید و به ظاهر سازان و پشت هم اندازای با من برخورد ننمایید. مپندارید که اگر حقّی به من گفته شود، سنگین می شمارم یا اینکه خود را بزرگ می گیرم؛ زیرا کسی که حق گفتن یا عرضه داشتن عدالت بر او سنگین باشد، عمل کردن از روی عدالت بر وی سنگین تر است.

همانا من و شما، بندگان مملوک پروردگار هستیم که جز او پروردگاری نیست. او بر ما مسلّط است. اوست که ما را از وضع ناگواری که در آن گرفتار بودیم، برآورد و پس از گمراهی، وضع ما را به هدایت تبدیل کرد و بعد از کوری، بصیرت و بینایی مرحمت فرمود». (1)

ص:48

ص:49

حق خدای متعال را به جا می آوریم و بعد از ادای حق، به درخواست و حاجت می پردازیم. بنابراین، یکی از آثار حمد و ستایش خداوند، کامل کردن دعا و درخواست است.

ص:50

خداوند در ذهن و دل انسان، محبوب باشد. وقتی آن محبوب، معبود شد، برای رهایی از قرار گرفتن در شعاع شرک، به خداوند پناهنده می شود و از این رو، دیگر، نه بنده زر و نه بنده زور است، بلکه خود را فقط بنده خدا می داند.

ص:51

خودستایی کند، نزد مردم بی اعتبار می گردد. امام علی علیه السلام در این باره فرمود: «تَزْکیَّه اَلْمَرْءِ لِنَفْسِهِ قَبیحٌ؛ ستایش از خود، قبیح است».

بنابراین سزاوار است پیش از بیان هر سخن، درباره آن تأمل کنیم که مبادا متضمن خودستایی باشد». (1)

ص:52

ای خدای من! پس از تقصیر و اسرافی که به خودم نمودم، به سوی تو آمده ام در حالی که عذرخواه، پشیمان، شکست خورده، گذشت خواه، آمرزش جو، التماس کننده، اعتراف کننده و دل نهاده هستم... .

«در علم روان شناسی، این نکته به اثبات رسیده است که انسان ها وقتی به تلاش و کوشش می پردازند که در خود احساس کمبود نمایند. در اصطلاح روان شناسی، تعادلشان به هم خورده و احساس نیاز کنند. چنانچه فردی خود را متعادل بداند، هرگز به تلاش و کوشش نمی پردازد و به توقف و رکود خواهد افتاد. پس اگر انسان به دو مرحله زندگی خود بنگرد، هرگز به عجب که انسان را به ورطه سقوط و رکود می کشاند دچار نمی شود. این دو مرحله عبارتند از:

یک _ دوران جنینی که از عدم به هستی پا نهاد؛

دو_ مرحله تنهایی و غربت که همان مرحله مرگ است.

این گونه است که انسان به ناتوانی خود پی می برد و در برابر پروردگار فروتن خواهد بود. پس همه کمالات وجودی را عنایتی از خدا می داند و به جای غرور، خویشتن را شرمنده و شرمسار خواهد یافت». (1)

ص:53

نفسانی را متعادل سازد و از هر چیزی دندان طمع ببرد و به صفات و افعال خدا پرداخته باشد.

نشانه عمل خالص آن است که انجام دهنده آن، انتظار ستایش نداشته باشد. پس هر عملی که هدف آن رضای خدا باشد و بر محور و تمجید «این و آن» دور نزند، عمل خالص خواهد بود». (1)

ص:54

ص:55

ص:56

ص:57

ص:58

است. اما اگر انسان پول را به عنوان یک وسیله برای فعالیت و عمل تولید بخواهد، در این صورت پول تابع آن هدف کلی انسان شده و مطلوب خواهد بود. (1)

به عبارت دیگر، اسلام با ثروتمندی و جمع آوری سرمایه و ثروت، برای راه اندازی چرخه «تولید، توزیع و مصرف» در جامعه موافق است، ولی با ثروت اندوزی که یک خصلت درونی و اخلاقی است و سبب بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی و اقتصادی خواهد شد، مخالف است.

بر اساس تعالیم دین اسلام، دارایی ثروتمندان از آن خداست و آن را باید احسان الهی دانست. مال باید وسیله تقرب انسان و بندگی خدا باشد، نه اینکه انسان بنده پول و ثروت شود.

در سوره های متعددی مانند آل عمران، نساء، یونس و... آمده است:

«لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ؛ آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است، از آن خداست». (حج: 64)

امام صادق علیه السلام در جواب این سؤال که حقیقت بندگی به چیست، فرمود:

ثلاثه أشیاءٍ: أن لا یَرَی العبدُ لنفِسه فیما خَوَّلَهُ اللهُ ملکاً، لِأنَّ العَبیدَ لا یکونَ لهم ملکٌ، یَرَون المالَ مالَ الله یَضَعُونَه حیثُ أمرَهُم اللهُ بِه... . (2)

حقیقت بندگی به سه چیز است: اینکه بنده در آنچه خدا بر او منت گذاشته و بخشیده است برای خود مالکیت نبیند، بدان جهت که بندگان را ملکی نیست، مال را مال خدا می دانند، و آن را در جایی که خدا فرموده است قرار می دهند... .

«از این رو، نه تنها همه اموال ملک خداست، بلکه «مالک» تمام اموال (یعنی خود انسان) نیز خداست. بنابراین مالکیت خدا بر مال ها و کالاها و هر چه دارای ارزش و

ص:59

بهاست، مالکیتی حقیقی است و مالکیت انسان بر این چیزها عنوان مجازی و اعتباری دارد؛ زیرا که خدا به او بخشیده و در دست او قرار داده است. این اصل درباره ساخته ها و اختراعات بشری و هر چه که انسان از راه صنعتگری و کشاورزی و بازرگانی و غواصی و بهره برداری از ثروت های زمین و جز آن به دست می آورد، نیز صادق است». (1)

امام رضا علیه السلام نیز در این باره فرمود:

إذْ کانَ (اللهُ) اُلمالِکَ لِلنُّفوسِ و الأموالِ و سائرِ الاشیاء، المِلکَ الحقیقیَّ، و کان ما فی أیدی النّاسِ عواری... . (2)

خدا مالک حقیقی نفوس و اموال و دیگر چیزهاست و آنچه در دست مردم است عاریه است... .

در اسلام، محدودیتی برای کسب مال، ثروت و سرمایه وجود ندارد. بااین حال، اسلام برای راه و مسیر کسب ثروت و نحوه نگه داری و مصرف آن شروطی را در قالب احکام فقهی و ارزش های اخلاقی بیان کرده است، از این رو داشتن ثروت و سرمایه، امری منفی نیست و حتی مالی که از طریق شرعی و حلال به دست آید، در قرآن از آن به عنوان فضل الله و خیر تعبیر شده است.

البته این بدان معنی نیست که شخص سرمایه دار در سرمایه زیاد خود، بهره بی-حساب نیز داشته باشد، بلکه نصیب هر کس، محدود و مشخص است و باقی را باید صرف آخرت خود کند. اسلام با افراط و تفریط، مخالف است و وجود این دو عنصر را در انسان، موجب طغیان غرایز یا سرخوردگی آن می داند که در هر دو صورت، زیان بخش و زمینه ساز گناه و انحراف خواهد شد. اگر راه افراط رود به ثروت اندوزی می انجامد که حرام است و اگر راه تفریط رود، به بخل و یا فقر دچار می شود. هر دوی اینها انسان را به طغیان می کشاند و از خداپرستی باز می دارد.

ص:60

انسان غرایزی دارد که باید به طور عادلانه اشباع گردد. در غیر این صورت، به گناه آلوده خواهد شد. از نظر اسلام نباید خواسته های مشروع انسان سرخورده و سرکوب شود، بلکه باید در حد اعتدال، وسعت و توسعه یابد. قرآن در این باره می گوید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِیْنَه اللّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْق؛ بگو زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟» (اعراف: 32)

قرآن شرایط مال و ثروت پسندیده را چنین بیان می کند.

1. مال و ثروت باید وسیله باشد، نه هدف.

جریان مال در اجتماع باید چنان باشد که درآمدهای مالی را از راه مشروع در خدمت انسان قرار دهد، به طوری که ارزش های اقتصادی جای خود را به انگیزه های معنوی و انسانی بدهد و مال به عنوان وسیله در مسیر خیر و سود همه مردم به کار افتد. اما اگر مال محور و هدف شود، همه جهت گیری های اقتصادی به جهت گیری های مادی محض تبدیل می شود، که معنایش اصالت یافتن مال و کسب مال نسبت به فرهنگ و اخلاق و سیاست و اقتصاد فردی و اجتماعی و دیگر روابط جامعه است.

امام علی علیه السلام فرمود: «الدُّنیا خُلِقَتْ لِغَیْرها، و لَمْ تُخْلَقْ لِنَفْسِها؛ دنیا برای رسیدن به آخرت آفریده شد، نه برای رسیدن به خود». (1)

2. نباید ثروت انسان را اسیر خود کند، بلکه انسان باید بر آن تسلط داشته و امیر آن باشد، به گونه ای که آن را در راه هدف الهی خود به کار گیرد.

3. از روش های شرعی به دست آید و در راه رضای خدا مصرف شود. بی تردید، علاقه به چنین مال و ثروتی نه تنها دنیادوستی نیست، بلکه در دایره علاقه به آخرت قرار می گیرد. (2)

ص:61

خصلت ثروت اندوزی که معمولاً همراه با دنیا خواهی، حرص، حسادت، غرور و تجمل گرایی و یا بخل شدید و بی توجهی به نزدیکان و نیز بسیاری از صفات زشت اخلاقی است، از نظر اسلام، امری منفی است.

قرآن در آیه 28 سوره انفال، مال (ثروت) و فرزند (نیروی انسانی) را که دو عنصر قدرت و ثروت است، جزو زینت های زندگی دنیایی و وسیله آزمایش انسان بر می شمارد و علاقه شدید به مال و فرزند را محور بسیاری از لغزش ها و کشاندن انسان به سوی خیانت دانسته است؛ یعنی ریشه و عامل معاملات حرام، دروغ ها، احتکار، کم فروشی، ترک انفاق، ندادن زکات، حرص و کارشکنی ها و سوگندهای دروغ و تضییع حقوق مردم و... از علاقه به مال است و ریشه و عامل گریز از میدان جهاد و... از علاقه به فرزند است. پس اینها عامل امتحانند، یعنی دو دام فریبنده بر سر راه انسان که قرآن با تعبیرهای مختلف، نسبت به آنها هشدار داده است.

قرآن سبب دل کندن از دنیا و ترک خیانت را اجر عظیم یا همان پاداش بزرگ الهی می داند و اگر راه طغیان را بپیماید، گرفتار عذاب اخروی و کیفر دردناک می شود. (1)

بنابراین، اگر همین اموال ناپایدار و فرزندانی که گاهی فتنه و مایه آزمایش هستند، در مسیر الله قرار گیرند، آنها نیز به رنگ باقیات صالحات در می آیند؛ زیرا ذات پاک خداوند، جاودانی است و هر چیزی که برای او و در راه او قرار گیرد، جاودانه خواهد بود.

کسی که برای تربیت فرزند خود زحمت می کشد و او را با حق و انبیا و با ولایت و با قرآن آشنا می کند، باقیات و صالحاتی را فراهم می آورد که در بین تمام برنامه هایش نظیر ندارد و نزد خداوند بهتر و عاقبتش برای انسان نیکوتر است. به همین ترتیب، باید گفت کسب مال و ثروت به خودی خود و بدون اتصال به انسان، رنگی از خیر و شر ندارد؛ یعنی اگر کسب مال از طریق مشروع و رعایت مسائل فقهی و گریز از معاملات

ص:62

حرام در سایه اطاعت حق به دست آید و نیز حق زن و فرزند، زکات و خمس و کمک سائل (نیازمند) و محروم داده شود، نه تنها مشکل ساز نیست، بلکه اطاعت و عبادت نیز محسوب می شود. از این رو، باید گفت پول و مال برای مؤمنان و عاشقان حضرت حق، سکوی پرواز به سوی ملکوت و وسیله رسیدن به قرب و موجب صلوات و رحمت پروردگار و علت جلب ثواب عظیم و بهره ابدی است.

امام موسی کاظم علیه السلام در این باره می فرماید:

مَن طَلَبَ الرّزقَ مِن حِلِّه لِیَعودَ به عَلَی نَفْسِهِ و عِیالِه، کَان کَالمُجاهدِ فی سَبِیلِ الله. (1)

هرکس از راه حلال طلب روزی کند تا آن را به مصرف خود و خانواده خود برساند، همچون مجاهد راه خداست.

پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در این باره فرمود:

طُوبی لِمَنِ اکْتَسَبَ مِنَ الْمُؤْمِنین مَالاً مِنْ غَیْرِ مَعْصِیَه ... و عادَ بِهِ عَلی أَهلِ الْمَسْکَنَة، وَ جانَبَ أهلَ الخُیَلاءِ و التَفاخُرَ الرَّغْبَةِ فِی الدُّنیا. (2)

خوشا به حال مؤمنی که مال را از راهی بدون معصیت به دست آورد... و آن را به مسکینان بازگرداند، و از افاده داران و فخر فروشان و دنیاطلبان دوری جوید.

بشر خصلت زیبای بذل و بخشش و بهره رسانی از ثروت را باید از طبیعت بیاموزد. خداوند، طبیعت را به گونه ای آفرید که هیچ گونه ستمی را در تقدیم ثمرات خود به انسانیت ندارد و تمام ثروت های خود را بدون هیچ انحصار طلبی در طَبَقْ اخلاص گذاشته است؛ یعنی نه از بخل خبری است و نه از حسد خبری است، بلکه جهان، صحنه ایثار است و همه امکانات خود را ایثارگرانه تقدیم به انسان می کند.

به عنوان مثال، ما معادن مختلف و انواع ذخائر زیرزمینی مثل نفت و گاز و

ص:63

میوه های درختان و گیاهان زیبا و غیره را داریم که اینها ثروت های طبیعت است که در راه آرامش و امنیت و آسایش بشر بهره برداری می شود. حال انسان که گل سرسبد این نظام آفرینش است، چه نیکوست که همانند دیگر مخلوقات خداوند تبارک و تعالی، سخاوتمند و با کرامت باشد و در پی ثروت اندوزی و انحصار طلبی و احتکار نعمت های الهی نباشد. خداوند در آیه 7 سوره حشر می فرماید: «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةَ بَینَ الْاَغْنِیآءِ مِنْکُمْ؛ تا این اموال عظیم دست به دست میان ثروتمندان شما نگردد».

قرآن در این آیه به مسئله تقسیم غنایم در جنگ با قوم بنی نظیر (یهودیان بنی نظیر) سخن می گوید و قانونی کلی را درباره اقتصاد اسلامی مطرح می کند. اقتصاد اسلامی در عین احترام به «مالکیت خصوصی»، می کوشد اموال و ثروت ها، در دست گروهی محدود متمرکز نشود و پیوسته در میان آنها دست به دست بگردد.

البته این به آن معنا نیست که خود ما قوانین وضع کنیم و ثروت ها را از گروهی بگیریم و به گروه دیگری بدهیم، بلکه منظور این است که اگر مقررات اسلامی در زمینه تحصیل ثروت و همچنین مالیات هایی همچون خمس و زکات و خراج و غیر آن و احکام بیت المال و انفال، درست اجرا شود، خود به خود، چنین نتیجه ای خواهد داد. پس این کار از دو قطبی شدن جامعه (اقلیتی ثروتمند و اکثریتی فقیر) جلوگیری می کند. (1)

ص:64

به معنای جمع کردن مال و دارایی است که معادل عربی آن «کنز» می باشد، در زبان عربی گفته می شود: «کَنَزْتُ التَّمْرَ فِی الْوِعاءِ»؛ یعنی خرما را در ظرف انباشتم. (1) همچنین در این زبان گفته می شود: «کَنَزَ الْمالَ کَنْزاً اِیْ جَمَعَهُ وَ ادَّخَرَهُ»؛ یعنی کنز، گذاشتن مال روی هم و حفظ کردن آن است. (2)

همچنین در قرآن آمده است: «وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ؛ و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، ایشان را از عذاب دردناک خبر ده». (توبه: 34)

امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

خداوند این اموال را که افزون از اندازه نیازتان به شما بخشیده است؛ برای آن است تا آنها را به همان مصرف هایی برسانید که خود او معیّن کرده است، نه اینکه آن همه را در نزد خود بیندوزید. (3)

در بررسی مقوله ثروت اندوزی، به الفاظ و مفاهیمی برمی خوریم که در ارتباط نزدیک با ثروت اندوزی قرار دارند. بنابراین به بررسی واژگان آنها می پردازیم.

ص:65

این معناست که انسان از نظر مالی یا علمی یا غیره نیازمند دیگری نباشد. (1)

همچنین در کتاب مفردات راغب آمده است که غنی به معنای بی نیازی است که این بی نیازی بر سه گونه است:

یک _ بی نیازی مطلق: فقط در مورد خداوند به کار می رود و در سوره حج آمده است: «إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِید؛ بی گمان خداست که بی نیاز و ستوده است». (حج: 64)

دو _ نیازمندی کم: در آیه شریفه آمده است: «وَوَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَی؛ و تو را تنگ دست یافت و بی نیاز گردانید؟» (ضحی: 8)

همچنین در فرمایش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است؛ «اَلْغْنِیُّ غُنِیَ النَّفْسُ؛ بی نیاز حقیقی، غنای نفس است».

سه _ بی نیاز بودن در نظر دیگران: همانند اینکه در قرآن آمده است: «یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ» (بقره: 273) یعنی در حالت فقر، احتیاج خود را اظهار نمی کنند تا جایی که بی خبران گمان می کنند که اینان بی نیاز و غنی هستند. اما نمی دانند که این گروه به خاطر عزت نفس و پاک دامنی این گونه روزگار به سر می برند». (2)

ص:66

که انسان را بی نیاز کرد و اموال باقی اعطاء نمود». (1)

اما در مفردات راغب، قِنْیَه به معنای رضایت بخش معنی شده است که در این صورت، معنای آیه، این است که خداوند می بخشد چیزی که انسان را بی نیاز می کند و خشنود می سازد؛ یعنی پروردگار گاهی برای انسان چیزی قرار می دهد که مایه رضایت و اطاعت بنده می شود. (2)

ص:67

از ماده تُرْفَهْ به معنی فزونی نعمت است که صاحبش را مغرور و مست می کند، به گونه ای که طغیان می کند. در همه جای قرآن این کلمه در مقام نکوهش به کار برده شده است. برای مثال، در آیه 34 سبا می خوانیم: «وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَه مِنْ نَّذیرٍ إِلاّ قالَ مُتْرَفُوهآ إِنّا بِما اُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ؛ و ما در هیچ شهر و دیاری هشدار دهنده ای نفرستادیم جز آنکه خوش گذرانان آنها گفتند: ما به آنچه شما بدان فرستاده شده اید، کافر هستیم.» (1) یا در آیه 45 سوره واقعه آمده است: «إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفینَ؛ آن کسانی (که در دوزخ شکنجه می شوند) از آن پیش (در زندگی دنیا) توانگرانی نازپرورده بودند».

ص:68

حرکت ثروتمندان را به سوی اعمال ناشایست مانند؛ فخر فروشی، تکاثر، غرور، طغیان و... بگیرد. حتی اسلام ثروتمند عامل به احکام را نیز دارای یک عاقبت حتمی می داند که آن سنگین بودن حساب در روز قیامت است، ولی چنانچه ثروتمندان به تکالیف دینی خود عمل نکنند، قطعاً این ثروتشان از نظر اسلام نکوهش شده است.

«از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل است که در روز قیامت مردی را می آورند که از راه حرام، مال جمع و در راه حرام نیز مصرف نموده است. پس دستور می دهند که او را در جهنم افکنند و دیگری را بیاورند که از حلال مال جمع کرده، ولی در راه حرام خرج کرده است. پس باز خطاب رسد که او را به جهنم افکنند. شخص دیگری را آورند که از راه حلال مال جمع کرده و نیز در راه حلال خرج کرده است. خطاب رسد که او را باز دارید. شاید در طلب مالش، ضرر بر اموری که بر او واجب است، رسیده باشد، مثل اینکه نمازی را از وقتش تأخیر انداخته یا کوتاهی در رکوع یا سجود یا وضوی آن نموده باشد؛ یا شاید به جهت این مال بر نزدیکان خود فخر کرده باشد یا بر مرکبی یا جامه ای مباهات نموده باشد و یا حق کسانی را مثل یتیمان، مسکینان و... که من امر کردم بدهی، را نداده باشی. اگر معلوم شد که حق آنها را داده و هیچ فخر و مباهاتی نکرده است و واجبی از او ضایع نشده است باز خطاب می رسد که توقف کن و بیاور شکر نعمتی که به تو عطا فرموده ام، از آنچه خورده ای و آشامیده ای و لذتی که یافته ای و... را مورد حساب و محاسبه دقیق قرار می دهند، با این وصف چه مصیبت بزرگی بر پیش روی کسانی است که غرق در فتنه دنیا شده اند و از شبهات نیز اجتناب نمی کنند، خوشا به حال کسانی که از دنیا محروم و بی نصیبند». (1)

شهید مطهری نیز درباره اصل مسئله ثروت در اسلام چنین می گوید:

ص:69

در اسلام مال و ثروت هیچ وقت تحقیر نشده است، نه تولیدش، نه مبادله اش و نه مصرف کردنش، بلکه همه اینها تأکید و توصیه شده است و برای آنها شرایط و موازین مقرر شده است و هرگز ثروت از نظر اسلام دور افکندنی نیست، بلکه دور افکندنش (اسراف، تبذیر، تضییع مال) حرام قطعی است. اشتباه از آنجا ناشی شده [است] که اسلام با هدف قرار دادن ثروت، با اینکه انسان فدای ثروت شود؛ مخالف است و سخت مبارزه کرده است؛ به عبارت دیگر پول پرستی را و اینکه انسان برده پول باشد [محکوم کرده است.] به عبارت دیگر، اینکه انسان پول را به خاطر خود پول و برای ذخیره کردن و اندوختن بخواهد که «اَلَّذینَ یَکْنِزونَ الذَّهَبَ وَ الفِضَّه وَ لا یُنفِْقونَها فی سَبیلِ اللهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ اَلیمٍ...» (1) که نام این حالت حرص و آز است، و یا پول را، فقط برای پر کردن شکم و برای عیاشی و بیکاری و ولگردی بخواهد که نام آن شهوت رانی است، در این حالت پول خواستن توأم است با دنائت و پستی و محو شخصیت انسانی در پول و فقدان هرگونه شخصیت انسانی و شرافت معنوی. نقطه مقابل این است که انسان پول را به عنوان یک وسیله برای فعالیت و عمل و تسهیل و تولید بخواهد. در این صورت پول تابع آن هدف کلی است که انسان پول را برای آن هدف می خواهد.

حدیثی است از رسول اکرم صلی الله علیه و آله : «نِعْمَ الْمالِ الصّالِحِ لِلِّرِجالِ الصّالِحِ.» مولوی مضمون این حدیث را چنین به نظم آورده است:

م___ال را اگ__ر بهر دین باشی خمول

نع_م م_ال صالح خواندش رسول

آب در کشتی هلاک__ت کشتی اس_ت

ور بود در زیر کشتی پشتی است

تشبیه ثروت و انسان به دریا و کشتی از آن نظر که در یک وضع، او را غرق می-کند و در خود محو می کند و شخصیت او را محو می سازد و در صورت دیگر نه تنها به شخصیت او ضربه نمی زند، وسیله ای منحصر است برای رسیدن به مقصد و تکمیل شدن شخصیت انسان، فوق العاده تشبیه خوبی است». (2)

ص:70

نکته مهم و اساسی در شناسایی مفهوم «ثروت اندوزی»، تفاوت ظریف و باریک تر از موی آن با مفهوم «ثروتمندی» است. ثروت اندوزی یک خصلت درونی اخلاقی و روحی است که بخشی از شخصیت فرد را تشکیل داده و به معنای حرص و عطش برای جمع کردن مال و ثروت است، اما ثروتمندی و دارایی برای انسان بوده و بیرون از شخصیت انسان است. چنانچه بخواهیم رابطه این دو مفهوم را نشان دهیم، آن را در سه شکل زیر می توان ترسیم کرد:

ص:71

یک _ ثروتمندی که به وظایف شرعی خود عمل می کند.

دو_ ثروتمندی که به وظایف دینی و احکام تکلیفی مربوط به خود عمل نمی کند.

از نظر اسلام هم ثروت اندوز بی ثروت و هم ثروت اندوز ثروتمند مورد نکوهشند؛ زیرا ثروتمندی تنها به شرط رعایت احکام الهی، مورد ستایش است. و ثروتمند بدون اخلاق ثروت اندوزی زمانی مورد ستایش قرار می گیرد که احکام شرعی را رعایت کند و بدون رعایت احکام شرعی نکوهیده می شود.

ص:72

شد». (1)

ص:73

بنابراین، فقیران نباید چنین بیندیشند که به دلیل نداشتن ثروت، انسان هایی مورد غضب الهی اند و رزق و روزی آنان کم است. همچنین ثروتمندان نباید فکر کنند که محبوب خداوندند و این ثروت به عنوان پاداش اعمال نیک آنان به ایشان ارزانی شده است.

ص:74

ص:75

مال ها، مالی است که از راه حلال به دست آمده باشد». (1)

در روایتی دیگر از امام علی علیه السلام نقل شده است: «اَلْمالُ وَبالٌ عَلی صاحِبِهِ اِلّا ما قَدَّمَ مِنْهُ؛ ثروت برای صاحب خود وبال و گرفتاری است مگر آنچه را از پیش (برای روز جزا) فرستاده باشد». (2)

همچنین امام علی علیه السلام فرمود: «اَلْمالُ یُقَوّی غَیْرَ اَلْاَیِّدِ؛ مال نیرومند کند، کسی را که نیرو ندارد. (یعنی نیازمند را توانا می کند.)». (3)

ص:76

ص:77

عِلْمٍ وَ طالِبُ دُنْیا؛ دو گرسنه هرگز سیر نمی شوند، جوینده علم و جوینده دنیا». (1)

امام صادق علیه السلام فرمود: «مَثَلُ الدُّنیا کَمَثَلِ ماءِ الْبَحْرِ کُلَّما شَرِبَ مِنْهُ الْعَطْشَانْ اِزْدادَ عَطَشاً حَتّی یَقْتُلَهُ؛ مَثَل دنیا همچون مَثَل آب دریاست که شخص تشنه هر چه از آن بنوشد تشنگی اش بیشتر می شود تا سرانجام او را می کشد». (2)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز فرمود:

«إنَّ الدِّینارَ وَ الدِّرهَمَ اَهْلَکا مَن کانَ قبلَکُم و هُما مُهلِکاکُم؛ دینار و درهم، کسانی را که پیش از شما بودند؛ نابود کرد و این دو نابود کننده شما نیز هست». (3)

ص:78

ص:79

ص:80

گفت: موسی دستور نماز آورد، ما پذیرفتیم و همچنین دستورهای دیگری آورد، باز ما پذیرفتیم، آیا باید اموالمان را نیز به او بدهیم؟ همه گفتند: نه. باید فکر کنیم که چگونه می توانیم با او مقابله کنیم. اینجا بود که یک فکر شیطانی به نظر قارون رسید و گفت: باید برایش یک پرونده منافی عفت بسازیم؛ یعنی باید به سراغ یک زن بد کاره بنی اسرائیل برویم تا سراغ موسی برود و او را متهم کند به اینکه با او سر و سرّی داشته است.

ثروتمندان بنی اسرائیل نیز این دسیسه را پذیرفتند و به دنبال زن فاحشه ای رفتند و با دادن پول از او خواستند گواهی دهد که موسی با او رابطه نامشروع داشته است. زن نیز پذیرفت.

از طرفی قارون، از موسی علیه السلام خواست که جلسه ای را ترتیب دهد و در آن جلسه، دستورهای خداوند خوانده شود. موسی نیز پذیرفت و قوم بنی اسرائیل را جمع کرد و دستورهای خداوند را برای ایشان بازگو کرد و گفت: خداوند به من دستور داده است که جز خدا، کسی دیگر را نپرستید. صله رحم به جا آورید و... و در مورد مرد زنا کار دستور داده است که اگر با زنان محصنه (زن شوهردار) باشد، سنگسار شود.

در این هنگام، ثروتمندان توطئه گر بنی اسرائیل گفتند: حتی اگر آن زنا کار، خود تو باشی. موسی گفت: آری: حتی اگر خود من باشم. در اینجا بود که گفتند: ما می دانیم که تو خود نیز مرتکب این عمل زشت شدی و به سراغ زن بدکاره ای رفتی. فوراً به دنبال آن زن بدکاره فرستادند و به او گفتند: چگونه گواهی می دهی؟

موسی علیه السلام نیز به او رو کرد و گفت: تو را به خدا سوگند می دهم که حقیقت را بگو. زن بدکاره با شنیدن این سخن تکان سختی خورد. لرزید و منقلب شد و گفت: اکنون که چنین می گویی، من حقیقت را می گویم. اینها پاداش زیادی به من دادند تا تو را متهم کنم، ولی من گواهی می دهم که تو پاکی و رسول خدایی. موسی علیه السلام به سجده افتاد و گریه کرد. در اینجا بود که فرمان مجازات قارون توطئه

ص:81

گر صادر شد و خدا فرمان فرو رفتن قارون و اطرافیانش در زمین را در اختیار موسی علیه السلام قرار داد.

قرآن پس از بیان این داستان می گوید قارون نه خود توانست خود را از عذاب الهی نجات دهد و نه اموالش و نه جیره خواران و گروهی که با او بودند. جالب اینکه قرآن می گوید کسانی که قبلاً آرزو می کردند مانند قارون باشند، پس از دیدن عذاب الهی گفتند که کلید روزی در دست خداوند است و روزی هر کسی را که بخواهد، گسترش می دهد. (1)

ص:82

سعد گفت، بله، ولی سوگند به خدا که مالی ندارم تا با آن تجارت کنم.

پیامبر آن دو درهم را به سعد داد و به او فرمود: با این دو درهم تجارت کن و درصدد کسب روزی خدا باش. سعد آن دو درهم را گرفت و به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله به مسجد رفت و نماز ظهر و عصر را خواند. پس از نماز، پیامبر به سعد فرمود: برخیز به دنبال کسب رزق برو که من از وضع تو غمگین هستم.

سعد برخاست و به تجارت مشغول شد؛ به قدری آن دو درهم برکت داشت که هر کالایی که با آن می خرید، سود فراوان می برد، به طوری که به تدریج اموالش زیاد شد و تجارتش رونق بسیار گرفت و کنار مسجد، محلی را برای کسب و کار خود انتخاب کرد و به خرید و فروش مشغول گردید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله دید که وقتی بلال با اذان، وقت نماز را اعلام می کند، سعد هنوز سرگرم خرید و فروش است و نه وضو می گیرد و نه برای نماز آماده می شود. وقتی پیامبر او را با این وضع دید فرمود: ای سعد، دنیا تو را از نماز بازداشت. سعد در پاسخ چنین توجیه می کرد و می گفت: چه کار کنم؟ ثروتم را تلف کنم؟ به این مرد متاعی فروخته ام، می خواهم پولش را بگیرم و از آن مرد متاعی خریده ام، می خواهم قیمتش را بپردازم. آیا با این وضع، می توانم اول وقت در نماز شرکت کنم؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد سعد، چنان ناراحت و غمگین شد که این بار اندوهش شدیدتر از هنگامی بود که سعد در فقر و تهی دستی به سر می برد.

در این حال، جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و عرض کرد: خداوند اندوه تو را در مورد سعد دریافت. حال آیا حالت اول؛ یعنی حالت فقر و تهی دستی او و توجه او به نماز و عبادت را دوست داری یا حالت دوم او را که، بی نیاز است، ولی توجه به عبادت ندارد؟ پیامبر فرمود: حالت اول او را دوست دارم؛ چرا که حالت دوم او سبب شد که دنیایش، دینش را تباه کند. در اینجا جبرئیل عرض کرد: «اِنَّ حُبَّ الدّنیا و الاموالِ فِتْنَةٌ و مَشْغَلَةٌ عَنِ الْآخِرَةِ؛ دل بستگی به دنیا و ثروت، مایه آزمایش و باز دارنده

ص:83

آخرت است».

آنگاه جبرئیل عرض کرد: آن دو درهم را که به او قرض داده بودی، از او بگیر که در این صورت، وضع او به حالت اول برمی گردد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به سعد فرمود: آیا نمی خواهی آن دو درهم مرا بدهی؟ سعد گفت: به جای آن دو درهم، دویست درهم می دهم. پیامبر فرمود: خیر، همان دو درهم مرا بده. سعد نیز آن دو درهم را داد. از آن پس، دنیا به سعد پشت کرد و تمام اموالش کم کم از دستش رفت و زندگی اش به حالت اول بازگشت.

این داستان هشداری است برای آنان که دل به دنیا سپرده اند وکم کم از امور آخرت و توجه به مساجد بریده اند تا به جایی که تنها در مجالس ترحیم بستگان خود در مسجد دیده می شوند. (1)

ص:84

دست می رود. (1)

ص:85

ص:86

وارثان می رسد.

امام علی علیه السلام در این باره فرمود:

«یا بْنَ آدَمَ ما کَسَبْتَ فَوْقَ قُوتِکَ فَأنتَ فِیهِ خازِنٌ لِغَیْرِکَ؛ ای پسر آدم! تو در آنچه بیش از خوراک خود به دست می آوری، خزانه دار دیگران هستی». (1)

نصیحت چهارم _ «وَ اَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللّهُ إِلَیْکَ؛ همان گونه که خدا به تو نیکی کرده است، تو هم نیکی کن». (قصص: 77)

یعنی همان گونه که خدا به تو نعمت های زیادی بخشیده است، تو هم به دیگران ببخش وگرنه خداوند مواهبش را از تو خواهد گرفت.

نصیحت پنجم _ «وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی اْلأَرْضِ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدینَ؛ هرگز در زمین فساد مکن که خداوند مفسدان را دوست ندارد». (قصص: 77)

این امکانات مادی، تو را نفریبد. هرگز آن را در راه فساد و افساد به کار مگیر؛ چون بسیاری از ثروتمندان بی ایمان بر اثر جنون افزون طلبی و برتری جویی، دست به فساد می زنند و جامعه را به محرومیت و فقر می کشانند و همه چیز را در انحصار خود می گیرند و مردم را برده و بنده خود می دانند، و هر کس که اعتراض کند او را با تهمت یا عوامل دیگر از سر راه خود برمی دارند.

ص:87

پس با این کار سعادت خود را به خطر می اندازند. خداوند می فرماید:

«یَحْسَبُ أَنَّ مالَهُ أَخْلَدَهُ؛ گمان می کند که مال او، او را همیشه ماندگار و جاوید خواهد ساخت». (همزه: 3)

در واقع، با همین پندار جاودانگی به وسیله مال است که به جمع آوری مال و مسخره کردن دیگران دست می زنند و خود را تافته ای جدا بافته می پندارند. این خودبینی، بلای عظیمی است که خمیرمایه بسیاری از گناهان به شمار می رود. از جمله آنها، غفلت از خدا، کفران نعمت ها، غرق شدن در عیاشی و هوس بازی و تحقیر دیگران است که همه اینها از آثار شوم این صفت ناپسند دانسته شده است.

قرآن که کتاب جاودانه تربیتی است، برای شکستن این غرور از تعبیرهای گوناگون استفاده می کند. برای مثال، فنا و نیستی سرمایه های مادی را مجسم می کند یا گاهی سرنوشت متکبران ثروتمند مانند فرعون و قارون را تذکر می دهد. باشد که انسان به ضعف و ناتوانی خود پی برد و دریابد که غرور کار احمقانه ای است.

امام علی علیه السلام در این باره فرمود: «مَنْ تَکَبَّرَ عَلَی النَّاسِ ذَلَّ؛ هر که بر مردم بزرگی بفروشد، خوار می گردد». (1)

ص:88

همین عمل زشت، سبب از میان رفتن ثروتشان و حّی خودشان شود. (1)

امام علی علیه السلام درباره مخاطبان سوره تکاثر می فرماید:

شگفتا! چه هدف بسیار دوری؟ و چه زیارت کنندگان غافلی؟ و چه افتخار موهوم و رسوایی؟ به یاد استخوان پوسیده کسانی افتاده اند که سال ها است خاک شده اند؛ آن هم چه یادآوری، با این فاصله دور به یاد کسانی افتاده اند که سودی به حالشان ندارند. آیا به محل نابودی پدران خویش افتخار می کنند؟ یا با شمردن تعداد مردگان و معدومین، خود را بسیار می شمرند؟ آنها خواهان بازگشت اجسادی هستند که تار و پودشان از هم گسسته و حرکتشان به سکون مبدل شده است. این اجساد پوسیده اگر مایه عبرت باشند، سزاوارتر است تا موجب افتخار گردند. (2)

ص:89

آخرت را انکار کردند و به طغیان و ستیزه جویی برخاستند. وقتی غرور و طغیان آنها از حد گذشت و تمام پرده ها را دریدند و بی شرمی را در انکار رسالت و معجزه ها و دعوت انسان ساز پیامبرشان، به آخرین حد رساندند، دچار عذاب الهی شدند. صاعقه مرگبار، با صدای وحشت آور، آنها را زیر ضربات خود فرو برد. (1)

بنابراین، طغیان که علت و ریشه آن مرفه بودن و ثروتمندی و غرق شدن در ناز و نعمت است، روحیه گستاخی را در این گونه افراد می پروراند و آنان را برای جبهه گیری و موضع گیری در قبال مسیر حق آماده می کند. به طوری که به انکار توحید و معاد و دیگر اصول دینی می پردازند و در نهایت با این کار، بستر نابودی خود را فراهم می آورند.

قرآن در این باره می فرماید: «فَأَمّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَاِنّ الْجَحیمَ هِیَ الْمأوَی؛ اما آن کسی که طغیان کرده و زندگی پس از دنیا را برگزید، پس جایگاه او همان آتش است». (نازعات: 37 _ 39)

همچنین امام سجاد علیه السلام در این باره فرمود:

خدایا! از تو معیشتی نیک خواهانم؛ معیشتی که با آن همه نیازمندی هایم را برآورم و در زندگی این دنیا و در آخرتم با آن به قرب تو برسم، بی آنکه مرا غرق در نعمت سازی تا به طغیان افتم. (2)

ص:90

عذاب به آنان می گویند): این است آنچه برای خود اندوختید (و به محرومان ندادید) پس مزه آنچه را که می اندوختید، بچشید. (1)

در سوره هُمَزه، آیه 1 تا 9 درباره عذاب ثروت اندوزان مطالبی آمده است که نشان می دهد عدالت الهی ایجاب می کند که آنها، کیفری همانند اعمالشان ببینند؛ چون اموال خود را در گاوصندوق ها و مخازن دربسته نگاه می داشتند، خداوند هم آنها را در عذاب دربسته دوزخ که راه خلاص و نجاتی از آ ن نیست، زندانی می کند. (2)

ص:91

مصارف عمومی و انحصارطلبی در تولید کالاها است که همه اینها باعث به هم ریختن چرخه عادلانه تولید، توزیع و مصرف کالا در جامعه می شود. همچنین بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی مانند رشوه، کلاه برداری، قتل و جنایت و روابط اقتصادی کاذب، جذب سرمایه توسط افراد متقلّب و... را گسترش می دهد.

اقتصاد کشورهای اروپایی و امریکایی که بر نظام ثروت اندوزی و سرمایه سالاری تکیه دارد، نه تنها در برقراری عدالت اقتصادی ناکام مانده، بلکه باعث سوء استفاده های کلان شرکت ها از دست رنج کارگران و مصرف کنندگان جامعه شده است. اقتصاد شرقی کمونیست نیز هر چند می خواست با طرح مسئله مالکیت اشتراکی، با ثروت اندوزی مبارزه کند، گرفتار ناهنجاری های اقتصادی دیگر شد و فقر را عمومی ساخت. اسلام ضمن مبارزه با اقتصاد شرقی و غربی، درصدد بیان معادله ای است که تولید، توزیع و مصرف ثروت و اموال را به صورت عادلانه فراهم آورد.

اسلام، از نظر منابع تحقیق (قرآن و روایات) در این زمینه غنی است و در چهارده قرن پیش با این گونه اقتصاد (ثروت اندوزی و ثروت سالاری) مخالفت کرده است، ولی هنوز اقتصاد اسلامی به صورت کامل تدوین نشده است. هرچند پس از انقلاب اسلامی، قدم های علمی و عملیاتی زیادی در زمینه اقتصاد اسلامی در ایران برداشته شده است.

باید گفت با اجرای آموزه های اسلام می توان عدالت واقعی را در عرصه اقتصاد برقرار کرد و ریشه ستم های اقتصادی را برای همیشه از سرتاسر جهان برچید.

امام خمینی رحمه الله در این باره می گوید:

یکی از مسائل بسیار مهمی که به عهده علما و فقها و روحانیت است، مقابله جدی با دو فرهنگ ظالمانه و منحط اقتصادی شرق و غرب و مبارزه با سیاست های اقتصادی سرمایه داری و اشتراکی در جامعه است. (1) و بر عهده

ص:92

علمای اسلام و محققین و کارشناسان اسلامی است که برای جای گزین کردن سیستم ناصحیح اقتصاد حاکم بر جهان اسلام طرح ها و برنامه های سازنده و در برگیرنده منافع محرومین و پا برهنه ها را ارائه دهند و جهان مستضعفین و مسلمین را از تنگنا و فقر معیشت به درآورند. (1)

ص:93

همچنین با محیط خانواده مرتبط است. صدا و سیما باید با ترویج قناعت و نکوهش ثروت اندوزی، به تولید برنامه هایی در این زمینه بپردازد.

متأسفانه نه تنها چنین برنامه هایی، کمتر دیده می شود، بلکه بیشتر برنامه های ثروت اندوزی یا دست کم، ثروتمندی و تجمل گرایی را ترویج می کنند. نشان دادن برنامه هایی هر چند کوتاه در خانه هایی که نشان دهنده زندگی مرفه و مجلل و لباس های فاخر است، با روحیه قناعت تعارض دارد.

شاید بهترین روش این باشد که در برنامه های صدا و سیما زندگی بیشتر مردم ایران که در وضعیت اقتصادی متوسط یا ضعیف به سرمی برند، انعکاس پیدا کند. برای مثال، اگر زندگی 70 درصد مردم ایران، متوسط به بالا و مرفه است و 10 درصد زندگی سرمایه داری دارند، به چه دلیل صدا و سیما باید در برنامه های خود نشان دهنده زندگی همان 10 درصد سرمایه دار باشد؟

بی تردید، اشتباه صدا و سیما در این عرصه، سبب خواهد شد که حرص به ثروت اندوزی در قشر وسیعی از مردم جامعه ایجاد گردد، در حالی که بیش از 10 درصد این افراد به هدف خود نخواهند رسید و 90 درصد بقیه دچار سرخوردگی یا افسردگی خواهند شد. متأسفانه شاید بعضی از آنها نیز گرفتار جرایم مالی و سوء استفادهای اقتصادی شوند. این برنامه ها ناهنجاری های فکری معنوی و اخلاقی نیز ایجاد می کند.

امام خمینی رحمه الله درباره خطر انحراف صدا و سیما، چنین هشدار می دهند:

ضررهای رسانه های گروهی از خرابی های توپ و تانک ها و سلاح های مخرب بالاتر و بدتر است! چه که ضررهای سلاح ها گذراست، و ضررهای فرهنگی باقی و به نسل های بعد انتقال پیدا کند. (1)

ص:94

سریال، کارتون و برنامه خانواده، برنامه کارشناسان (میزگردها، مصاحبه ها) می تواند در ترویج روحیه قناعت و رضایتمندی اقتصادی و مبارزه با ثروت اندوزی و تجمل گرایی گام های مؤثری بردارد. باید دانست تنها با میزگردها یا برنامه های خانواده، نمی توان به این سهم دست یافت، بلکه باید از همه قالب های برنامه ای و هنری استفاده کرد.

ص:95

به وسیله دستگاه هایی که داریم، به وسیله همین صدا و سیما، به وسیله مطبوعات، به وسیله گروه هایی که به خارج می روند، اسلام را آن طوری که هست معرفی کنیم. اگر آن طوری که هست معرفی بشود مورد قبول همه خواهد شد. بشر به فطرتش که یک فطرت سالم است، اگر یک چیزی را القا بکنند روی فطرت سالم خودش قبول می کند و قدرتمندها از همین معنا می ترسند. (1)

ص:96

ص:97

ص:98

دوری از گناهان و رسیدن به سعادت دنیایی و اخروی را در بشر به وجود آورده است. البته حرکت انسان به سوی خوبی ها و دوری او از بدی ها امری جبری نیست، بلکه خداوند به انسان قدرت اراده و اختیار داده است تا آزاد باشد و راه حق را به اختیار بپیماید و هر کدام از این دو؛ یعنی راه خیر یا شرّ را خود انتخاب کند.

انسان به سبب اختیارمندی می تواند آزادانه، مسیر الهی یا شیطانی را انتخاب کند. چنانچه وی قوای اصلی خود، یعنی اندیشه، شهوت و غضب را در مسیر فطرت الهی که همان مسیر تعادل است، حفظ نکند، خواسته یا ناخواسته، شیطان را برای مدیریت خود دعوت می کند. به عبارت دیگر، رفتارها، اندیشه ها و گرایش های وی یا در مسیر اطاعت از خداوند و پرستش اوست و در مدار جاذبه الهی معنا می یابد. در این مسیر، دوری از گناهان در مدار دافعه الهی قرار می گیرد. یا در مسیر سرکشی در برابر خداوند قرار می گیرد و مجذوب جاذبه شیطان می شود. در این صورت، نسبت به خوبی ها و اطاعت از خداوند، دافعه پیدا می کند. به دیگر سخن، انسان ها با اختیار خود، یا در مدار جاذبه و دافعه الهی قرار می گیرند که در این صورت خداوند، آنها را از ظلمت ها می رهاند و به سوی نیکی ها و سعادت و تکامل هدایت می کند یا در مدار جاذبه و دافعه شیطانی قرار می گیرند و شیطان، آنها را به سوی ظلمت و سرکشی و هلاکت می بَرد و از پاکی ها و نجات و سعادت در دنیا و آخرت محروم می سازد. (1) خداوند در قرآن در این باره می فرماید:

اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا

ص:99

أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُمَاتِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ. (بقره: 257)

خداوند، سروَر کسانی است که ایمان آورده اند؛ آنان را از تاریکی ها به سوی روشنایی به در می برد. (ولی) کسانی که کفر ورزیده اند، سروَرانشان (همان عصیانگران) طاغوتند که آنان را از روشنایی به سوی تاریکی ها به در می برند. آنان اهل آتشند که خود در آن جاودانه اند.

ص:100

«دافعه در لغت به معنای یکی از هشت خادم نفس نباتی است که زیادی غذا را بیرون می کند و همچنین قوّه ای در حیوان است که غذای زیادی را بیرون می کند.» (1) «همچنین دافعه به معنای دفع کننده و دورکننده می باشد». (2)

افزون بر این، دفع به معنای دادن چیزی، کنار زدن و حمایت کردن است. برای مثال، در آیه 6 سوره نساء به معنای دادن اموال آمده است: «فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ.» دفع در آیه 38 سوره حج به معنای حمایت کردن است: «إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا؛ خدا از مؤمنان حتماً حمایت می کند.» در آیه 96 سوره مؤمنون نیز معنای دفع، دور کردن است: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ؛ بدی را با طریق نیکو دفع کن».

بنابراین جذب در لغت، به معنای کشش و نزدیک شدن به چیزی است و دفع به معنای دور کردن، جدا شدن و کنار زدن. این معنای لغوی، با معنای اصطلاحی جاذبه و دافعه که به معنای دوست داشتن و کشش نسبت به بعضی امور و دوری جستن از امور دیگر است، تناسب دارد.

ص:101

«بنابراین جذب و دفع در همه انواع موجودات وجود دارد، اما هر چه موجود کامل تر باشد، جذب و دفع در آن رقیق تر می شود و نام لطیف تری می گیرد... جذب و دفع در سطحی بالاتر از سطح جمادات و گیاهان، یعنی در سطح حیوان و انسان نیز وجود دارد، اما در حیوانات به صورت شهوت و غضب... و در انسان ها به عنوان اراده و کراهت یا عداوت و محبت [ظهور می کند] و اگر از همه این مراحل گذشت و رقیق شد، تولّی و تبرّی نام می گیرد؛ یعنی همان جاذبه وقتی تحت تربیت وحی و عقل دقیق شود توّلی، و همان دافعه وقتی تحت تدبیر عقل و وحی قرار گیرد تبرّی، و جزو ارکان فروع دین می شود و بدین گونه بین انسان و همه موجوداتی که جذب و دفع دارند، تمایز حاصل می شود.» (1) «قسمت عمده ای از دوستی ها و رفاقت ها و یا دشمنی ها و کینه توزی ها، همه مظاهری از جذب و دفع انسانی است». (2)

ص:102

مقداری که از آنها کاسته شود، در نظام زندگی اش خلل جای گزین می گردد. بالاخره آن که قدرت پر کردن خلأها را دارد، دیگران را به خود جذب می کند و آن که نه تنها خلأیی را پر نمی کند، بلکه بر خلأها می افزاید، انسان ها را از خود طرد می کند و بی تفاوت ها هم همچو سنگی در کنار هستند». (1)

«خداوند در ما محبت آفریده است (2) تا نسبت به کسانی که به ما خدمت می کنند، نسبت به کسانی که کمالی دارند _ خواه کمالِ جسمانی یا کمال عقلانی یا روانی و یا عاطفی _ به ابراز علاقه و محبت بپردازیم. هنگامی که انسان احساس می کند در جایی کمال و یا صاحب کمال یافت می شود، نسبت به آن کمال و صاحب کمال محبت پیدا می کند. علاوه بر آن، در وجود انسان، نقطه مقابل محبت، بغض و دشمنی قرار داده شده است. همان گونه که فطرتِ انسان بر این است که کسی را که به او خدمت می کند، دوست بدارد، فطرتش نیز بر این است که کسی را که به او ضرر می زند، دشمن بدارد. البته ضررهای مادی دنیوی برای مؤمن اهمیتی ندارد؛ چون اصلِ دنیا برای او ارزشی ندارد. اما دشمنی که دین را از انسان بگیرد، دشمنی که سعادتِ ابدی را از انسان بگیرد، آیا قابل اِغماض است؟ قرآن می فرماید: «إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا؛ شیطان دشمن شماست، شما هم باید با او دشمنی کنید.» (فاطر: 6) به شیطان دیگر نمی شود لبخند زد و کنار آمد؛ وگرنه انسان هم می شود شیطان. اگر باید با اولیای خدا دوستی کرد، با دشمنان خدا هم باید دشمنی کرد. این فطرت انسانی است و عاملِ تکامل

ص:103

و سعادت انسانی است.» (1) «تولی و تبرّی، دو اصل اساسی اسلام است. باید با حکومت عدل، موافق [باشید] و به حاکم عادل دل ببندید و از رژیم غیراسلامی تبرّی کنید.» (2) امام صادق علیه السلام در این باره فرمود: «هَلِ الدِّینُ اِلاّ الحُبُّ؛ آیا دین، جز دوستی و عشق است؟» (3)

ص:104

مصداق های دافعه ایشان در تمام ادیان الهی است. خداوند نیز در قرآن، دافعه نسبت به شرک و مشرکان و توجه به توحید را پیوسته تذکر داده است:

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ. (روم: 30)

پس با گرایش تمام به حق، به سوی این دین رو کن؛ با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدا تغییرناپذیر است. این است همان دین پایدار، ولی بیشتر مردم نمی دانند.

«توحید، ریشه دارترین و عمیق ترین اصل اسلامی است و تمام خطوط تعلیم و تربیت اسلامی به آن منتهی می شود؛ یعنی از هر جا شروع کنیم، باید از توحید شروع کنیم و هرجا برسیم، باید به توحید ختم کنیم که تار و پود اسلام را توحید تشکیل می دهد.» (1) «بر این اساس، هر کس از قوانین غیر الهی پیروی کند، چنان است که غیر خدا را پرستیده و در برابر غیر خدا سر فرود آورده است و این شرک است.» (2) «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ؛ به راستی شرک، ستمی بزرگ است». (لقمان: 13)

«در قیامت، چیزی بدتر از رسوایی شرک نیست. اگر از این آبروریزی نجات پیدا کردیم، امید نجات هست. در درون بسیاری از ما شرک ذخیره شده [است] و راهی هم برای تشخیص آن نداریم، چه رسد به معالجه؛ زیرا همواره در کارها به غیر خدا متکی هستیم. عبادت را به عنوان عادت انجام می دهیم! آیا شده که در کارها چشم طمع به غیر خدا ندوزیم؟ به خود یا کار خود تکیه نکنیم». (3)

«در نخستین آیه از آیات مورد بحث، سخن از توحید فطری است؛ یعنی این مسئله را از طریق مشاهده باطنی و درک ضرورت وجدانی تعقیب می کند. مجموع این آیه چنین معنا می دهد که توجه خود را به طور دایم به سوی آیینی داشته باش که از هرگونه اعوجاج و کجی خالی است که همان آیین اسلام و همان آیین پاک و

ص:105

خالص خداست. آیه فوق تأکید می کند که دین حنیف و خالص، خالی از هرگونه شرک [است و] دینی است که خداوند در سرشت همه انسان ها آفریده است. سرشتی است جاودانی و تغییرناپذیر، هرچند بسیاری از مردم به این واقعیت توجه نداشته باشند.» (1) آیه 30 سوره روم، بیانگر چند حقیقت است:

1. نه تنها خداشناسی، بلکه دین و آیین به طور کلی و در همه ابعاد، امری فطری است و باید نیز چنین باشد؛ زیرا مطالعات توحیدی به ما می گوید که لازم است میان دستگاه «تکوین» و «تشریع» هماهنگی باشد. آنچه در شرع وارد شده است، بی شک، ریشه ای در فطرت دارد و آنچه در تکوین و نهاد آدمی است، مکمل قوانین شرع خواهد بود؛

2. دین به صورت خالص و پاک از هرگونه آلودگی، در جان آدمی وجود دارد و انحراف از آن، امری عارضی است. بنابراین، پیامبران وظیفه دارند امور عارضی را بزدایند و فطرت اصلی انسان را شکوفا سازند؛

3. جمله «لاتبدیل لخلق الله» و بعد از آن، جمله «ذلک الدین القیم» نیز بر مسئله فطری بودن دین و مذهب و تغییرناپذیری این فطرت الهی تأکید دارند؛ هرچند بسیاری از مردم بر اثر رشد ناکافی، قادر به درک این واقعیت نباشند. (2) به همین دلیل، از میان تمام نواهی نیز بر شرک تکیه می کند و می گوید: «و از مشرکان نباشید (وَ لا تَکُونُوا مِنَ المُشرِکِینَ)؛ چون شرک، بزرگ ترین گناه است. خداوند ممکن است هر گناهی را ببخشد، اما شرک را هرگز نخواهد بخشید؛ چنان که در آیه 48 سوره نساء می خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَنْ یَشَاءُ؛ خداوند، مشرک را نمی بخشد، ولی کمتر از آن را برای هر کس بخواهد، می بخشد». (3)

در آخرین آیه مورد بحث، (4) یکی از نشانه ها و پی آمدهای شرک را در عبارتی کوتاه و پر معنی بیان می کند و می گوید: «از مشرکان نباشید؛ از آنها که دین خود را

ص:106

پراکنده ساختند و به دسته ها و گروه های مختلفی تقسیم شدند (مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعًا) و عجب اینکه با تمام تضاد و اختلافی که داشتند، «هر گروه از آیین و روش خود، شاد و خوش حالند (کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ»).

یکی از نشانه های شرک، پراکندگی و تفرقه است؛ چون معبودهای مختلف، منشأ روش های متفاوت و سرچشمه جدایی ها و پراکندگی هایند. شرک نیز همواره با هوای نفس، تعصب، کبر، خودخواهی و خودپسندی، همراه بوده و مولود آن است. پس اتحاد و وحدت، جز در سایه خداپرستی و عقل و تواضع و ایثار امکان پذیر نیست. بنابراین، هرجا اختلاف و پراکندگی دیدیم، باید بدانیم نوعی شرک حاکم است. این موضوع را به صورت نتیجه می توان چنین بازگو کرد که نتیجه شرک، جدایی صفوف، تضاد، هدر رفتن نیروها و سرانجام، ضعف و زبونی و ناتوانی است. (1)

کلینی در اصول کافی از هشام بن سالم نقل می کند: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: منظور از «فطرة الله التی فطر الناس علیها» چیست؟ فرمود: منظور، توحید است.» (2) همچنین آن حضرت در تفسیر این آیه فرمود: «منظور از فطرت، ولایت و پذیرش و رهبری اولیای الهی است». (3)

امام علی علیه السلام در این باره فرموده است:

فَبَعَثَ فِیهِم رُسُلَه، وَ وَاتَرَ اِلَیْهِمْ أنبِیائَه لِیَسْتأدُوهُم مِیثاقَ فِطْرَتَهِ وَ یُذَکِّروهُم مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ وَ یَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ بِالتَّبلیغِ، وَ یُثیروا لَهُم دَفائِنَ الْعقُولِ. (4)

خداوند، رسولان خود را به سوی انسان ها فرستاد و انبیای خود را یکی پس از دیگری مأموریت داد تا وفای به پیمان فطرت را از آنها مطالبه کنند و نعمت های فراموش شده الهی را به آنها یادآور شوند، از طریق تبلیغ بر آنان

ص:107

اتمام حجّت کنند و گنجینه های اندیشه ها را برای آنها فاش سازند.

امیر مؤمنان علی علیه السلام، در کلامی دیگر فرمود:

خدای متعال، محمّد صلی الله علیه و آله را به دین حق مبعوث کرد تا بندگانِ او را از پرستش بندگان به پرستش او و از نگاه داشت پیمان های بندگان به نگاه داشتِ پیمان های او و از فرمان برداری بندگان به فرمان برداری او، و از سرپرستی بندگان به سرپرستی او برآورد. (1)

«بیان بت شکنی حضرت ابراهیم در آیات 58 _ 60 سوره انبیا بهترین مثال برای دافعه انبیا در مقابل کفر و شرک و بت پرستی است. بت شکنی، از جمله وظایف اصلی پیامبران الهی است. برای نمونه، روزی که همه مردم از شهر بیرون می رفتند، حضرت ابراهیم علیه السلام با آنها همراه شد، اما در میانه راه با عنوان کردن عذری به شهر بازگشت و در فرصت به دست آمده، هدف خویش را عملی ساخت.

پیامبر گرامی اسلام نیز در روز فتح مکه حدود 360 بت را شکست.

عقیده انحرافی، انسان را دچار قضاوت انحرافی می کند. گاهی انسان چنان سقوط می کند که بالاترین ظلم (شرک) را حق و روشن ترین حقایق (توحید) را ظلم می پندارد. به طور کلی، اگر استدلال و موعظه فایده ای نبخشد، نوبت به برخورد انقلابی می رسد. حضرت ابراهیم نیز پیش از عملیات تخریب، با تبلیغات خود، زمینه انقلاب علیه بت ها را فراهم آورده بود. (2)

بنابراین، یکی از مصداق های دافعه پیامبران و اولیای الهی، برخورد ایشان با شرک و بت پرستی بوده است که این آموزه، از ابتدا تا انتهای تاریخ، الگویی برای هر موحد واقعی است تا در موضع گیری های خود نسبت به توحید، جاذبه و به شرک، دافعه داشته باشد.

ص:108

ص:109

شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می کنند؛ (وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِیَامًا)». (1)

«چهارمین صفت ویژه آنان، خوف و ترس از مجازات و کیفر الهی است: آنها کسانی هستند که پیوسته می گویند: پروردگارا، عذاب جهنم را از ما برطرف گردان که عذابش سخت و شدید و پردوام است. (وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا کَانَ غَرَامًا)» (2)

«پنجمین صفت ممتاز «عبادالرحمان»، اعتدال و دوری از هرگونه افراط و تفریط در کارها، مخصوصاً در انفاق است: آنها کسانی هستند که به هنگام انفاق، نه اسراف می کنند و نه سخت گیری، بلکه در میان این دو، حد اعتدالی را رعایت می کنند؛ (وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا)». (3)

«ششمین ویژگی «عبادالرحمان» که در آیات مورد بحث آمده، توحید خالص است که آنها را از هرگونه شرک و دوگانه یا چندگانه پرستی دور می سازد. می فرماید: آنها کسانی هستند که معبود دیگری را با خداوند نمی خوانند (وَالَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ). نور توحید، سراسر قلب آنها و زندگی فردی و اجتماعی شان را روشن ساخته و تیرگی و ظلمت شرک از آسمان فکر و روح آنها به کلی کنار [رفته] و رخت بربسته است». (4)

«هفتمین صفت، پاکی آنها از آلودگی به خون بی گناهان است: آنها هرگز انسانی را که خداوند، خونش را حرام شمرده، جز به حق، به قتل نمی رسانند؛ (وَلا یَقْتُلُونَ

ص:110

النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلا بِالْحَقِّ)». (1)

«هشتمین وصف آنها این است که دامان عفتشان هرگز آلوده نمی شود (و زنا نمی کنند)؛ (وَلا یَزْنُونَ)».

نهمین صفت برجسته آنان احترام [به حقوق دیگران] و حفظ حقوق دیگران است: آنها کسانی هستند که هرگز شهادت به باطل نمی دهند؛ (وَالَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ)». (2)

«دهمین صفت برجسته «عبادالرحمان»، داشتن هدف مثبت در زندگی است، آنها هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از کنار آن می گذرند؛ (وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَامًا)».

در حقیقت، آنها نه در مجلس باطل حضور پیدا می کنند و نه آلوده لغو و بیهودگی می شوند و با توجه به اینکه لغو شامل هر کاری [می شود] که هدف عاقلانه ای در آن نباشد، نشان می دهد آنها در زندگی همیشه هدف معقول و مفید و سازنده ای را تعقیب می کنند و از بیهوده گرایان و بیهوده کاران متنفرند». (3)

«یازدهمین ویژگی این مؤمنان راستین آن است که توجه خاصی به تربیت فرزند و خانواده خویش دارند و برای خود در برابر آنها مسئولیت فوق العاده ای قایلند: آنها پیوسته از درگاه خدا می خواهند و می گویند: پروردگارا، از همسران و فرزندان ما کسانی قرار ده که مایه روشنی چشم ما شوند (وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ)».

«دوازدهمین وصف برجسته این بندگان خالص خدا که از یک نظر، مهم ترینِ این اوصاف است، این [است] که هرگز به این قانع نیستند که خود، راه حق را بسپرند، بلکه همتشان آنچنان والاست که می خواهند امام و پیشوای جمعیت مؤمنان

ص:111

باشند و دیگران را نیز به این راه دعوت کنند. در پایان آیه می فرماید: آنها کسانی هستند که می گویند: پروردگارا، ما را امام و پیشوای پرهیزکاران قرار ده (وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا)». (1)

«در روایات متعددی می خوانیم که این آیه درباره علی علیه السلام و ائمه اهل بیت علیهم السلام وارد شده است یا در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم که منظور از این آیه ماییم. بدون تردید، ائمه اهل بیت علیهم السلام از روشن ترین مصداق های آیه می باشند، اما این مانع از گسترش مفهوم آیه نخواهد بود که مؤمنان دیگر نیز هر کدام در شعاع های مختلف، امام و پیشوای دیگران باشند. بعضی از مفسران از این آیه چنین استفاده کرده اند که تقاضای ریاست معنوی و روحانی و الهی، نه تنها مذموم نیست، مطلوب و مرغوب نیز هست.

بعد از تکمیل این اوصاف دوازده گانه بندگان خاص خدا، در یک جمع بندی کوتاه، پاداش الهی آنان را چنین بیان می کند: آنان کسانی هستند که درجات عالی بهشت در برابر صبر و استقامتشان به آنها پاداش داده می شود؛ (أُولَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا). سپس برای تأکید بیشتر می فرماید: جاودانه در آن خواهند ماند؛ چه قرارگاه خوب و چه محل اقامت زیبایی؛ (خَالِدِینَ فِیهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا)». (2)

در واقع، خداوند با بیان این دوازده ویژگی مؤمنان که بی تردید، مصداق کامل آنها در پیامبران و ائمه اطهار علیهم السلام است، نمونه های دیگری از جاذبه و دافعه الهی را به ما می آموزد که برای هر موحد و مسلمانی، الگوی صحیح جاذبه و دافعه است.

ص:112

(آیات و روایات) تأکید فراوانی بر آن شده است، به طوری که حدود 250 آیه در قرآن درباره پلیدی و زشتی ظلم آمده است و امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نهج البلاغه بیش از پنجاه بار، به اشکال مختلف، به قبح ظلم اشاره کرده است و این شدت پرهیز حضرت علی علیه السلام از هرگونه شایبه ظلم و پرداختن دقیق آن وجود مبارک به همه زوایای عدالت، او را به مجسمه دادگری و تجلی گاه عدالت در عالم هستی، تبدیل کرده است.» (1) در اندیشه سیاسی علی علیه السلام بنا بر آموزه های قرآن کریم، مهم ترین عامل قرار گرفتن دولت ها در سراشیبی سقوط و نابودی، ظلم است؛ چه ظلم اجتماعی، چه ظلم اقتصادی و چه ظلم مدیریتی؛ چون ظلم، قرار گرفتن چیزی در غیر جایگاه خودش، و نقطه مقابل عدل است. نتیجه قرار گرفتن افراد در جایی که صلاحیت و شایستگی آن را ندارند، بی تدبیری و بدتدبیری است. این مورد به علاوه انحراف از موازین حق و دور شدن از حدود و مرزهای عدالت و مانند اینها، همه از صورت های مختلف ظلم هستند. امام علی علیه السلام در این باره فرمود: «اَلْمُلکُ یَبقی مَعَ الْکُفْرِ وَ لا یَبْقی مَعَ الظُّلْمِ؛ حکومت، با کفر برقرار می ماند و با ستم پایدار نمی ماند». (2)

«محوری ترین اصلی که امام علی علیه السلام آن را مبنای قبول حکومت معرفی می کند و آن را برای هر حکومتی لازم می داند، عدالت است:

لَولا حُضوُر الحاضِرِ ... ما أخَذَ اللهُ عَلَی العُلماءِ الاّ یقارُّوا علی کِظَّةِ ظالمٍ و لاسغَبِ مَظلومٍ، لَاَلْقَیتُ حَبلَها عَلَی غَارِبِها، و لَسقیتُ آخِرها بِکأسِ اَوَّلها. (3)

و اگر خداوند از عالمان پیمان سخت نگرفته بود که در برابر شکم بارگی ستمگر و گرسنگی ستم دیده، آرام و قرار نگیرند، بی درنگ، رشته حکومت را از دست می گذاشتم و پایانش را چون آغازش می انگاشتم و چون گذشته، خود را به کناری می کشیدم.

ص:113

از این کلام به خوبی فهمیده می شود که نفس حکومت، برای امام، هدف نبوده، بلکه برای تحقق عدالت، اقامه حق و ازاله باطل، به حکومت به عنوان وسیله ای کارساز می نگریست. ایشان در جای دیگر، وجود مودت و هم دلی در جامعه را که نشان دهنده رابطه متقابل میان حکومت و مردم است و مشروعیت یک نظام را مشخص می کند، نتیجه اقامه عدل معرفی کرده [است] (1) و می فرماید:

وَ إنَّ أفضَلَ قُرَّة عَینِ الوُلاة استِقامَةُ العَدلِ فی البِلادِ، وَ ظُهُور مَوَّدَةِ الرَّعیةِ. وَ إنَّهُ لاتَظهَرُ مَوَّدَتُهُم اِلاّ بِسَلامَة صٌدورِهِم، وَ لا تَصِّح نَصِیحَتُهُم اِلاّ بِحیطتِهِم عَلی وُلاةِ الاُمُور وَ قِلَّةِ استِثقالِ دولِهِم، وَ تَرکِ استِبطاءِ انقِطاعُ مُدَّتِهِم. (2)

همانا برترین چشم روشنی زمام داران، برقراری عدل در شهرها و آشکار شدن محبت مردم به رهبر است، که محبت دل های رعیت، جز با پاکی قلب ها پدید نمی آید و خیرخواهی آنان زمانی است که با رغبت و شوق پیرامون رهبر را بگیرند و حکومت بار سنگینی را بر دوش رعیت نگذاشته باشد و طولانی شدن مدت زمام داری بر مردم، ناگوار نباشد.

«مستفاد از آیات الهی و احادیث نبوی این است که پیامبران الهی دو هدف اصلی را دنبال می کردند:

الف) در بعد فردی: تزکیه انسان (وَیُزَکِّیهِمْ). (3)

ب) در بعد اجتماعی: عدالت اجتماعی (لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ). (4)

بر همین اساس، بالاترین نمود حرکت علوی، عدالت اجتماعی بود که در زمانه رواج تبعیض ها، بیش از شاخصه های دیگر، در سخنان حضرت علی علیه السلام به چشم می خورد تا جایی که حضرت علیه السلام را شهید عدالت خوانده اند». (5)

ص:114

استاد مطهری بر این باور است که از عمده ترین تأثیرهای آموزه های مقدس اسلام، جابه جایی ارزش ها و به عبارتی، ایجاد تغییر در نگاه به ارزش ها بود؛ بدین معنا که بعضی ارزش ها، مثل عدالت و تقوا را به بالاترین حد بُرد و ارزش های بالای جامعه جاهلی مثل خون و نژاد را پایین آورد.

«عدالت از مسائلی است که به وسیله اسلام، حیات و زندگی را از سر گرفت و ارزش فوق العاده ای یافت. اسلام به عدالت، تنها توصیه نکرد یا تنها به اجرای آن قناعت ننمود، بلکه عمده این است که ارزش آن را بالا برد.» (1) بنابراین، گرایش به عدالت محوری و دفع ظلم، یکی از مصداق های جاذبه و دافعه تاریخی است که بشر این درس را در مکتب پیامبران و اهل بیت علیهم السلام آموخته است.

ص:115

در گذشته دور، مردم یک گروه بودند؛ انسان های اولیه، از زمان آدم تا زمان نوح به بعد، پیامبرانی آمدند تا به اختلافات مردم خاتمه دهند. اصولاً پیامبران، مبشر و منذرند و برای حل اختلاف آمده اند. کارهایی که مردم انجام می دهند، عقایدی که به آنها معتقدند و اخلاقی که تحصیل می کنند، یکسان نیست؛ یکی، حق است و دیگری، باطل. انبیا آمدند تا اولاً حق و باطل را بیان کنند و ثانیاً در برابر حق بشارت دهند و در برابر باطل انذار کنند و بترسانند. خداوند می فرماید: «ما با پیامبران کتاب نازل کردیم تا آن کتاب، بین مردم به حق حکم کند و اختلافات آنها را برطرف کند». (1)

در خطبه 112 نهج البلاغه آمده است:

همانا شما بر اساس دین خدا _ که آیین فطرت است _ با یکدیگر برادر و پیوسته اید و تنها ناپاکی های درونی و زشتی های باطن موجب تفرقه و جدایی میان شما شده است که در نتیجه، تعاون و هم یاری، نصیحت، بذل و بخشش و دوستی و محبت، از میان شما رخت بربسته است. (2)

«در هر حرکت دسته جمعی، وحدت کلمه، ضامن همه امور است. بدون وحدت کلمه، حرکت دسته جمعی امکان ندارد؛ ولو آن حرکت، متوقف به پنج یا ده نفر آدم باشد. اگر همان ده نفر، با یکدیگر هم سخن و هم کلام نباشند و همکاری نکنند، امکان ندارد آن کار پیش برود.

نظام جمهوری اسلامی، یک حرکت عظیم الهی است. ابعاد این حرکت، به ابعاد مرزهای این کشور محصور نیست. این حرکت، حتی به حصارهای زمان کنونی هم محدود نمی شود. یک حرکت عظیم تاریخی است. باید طوری باشد که نسل های دیگر و ملت های مسلمان معاصر ما، از این حرکت درس بگیرند، نیرو به دست آورند و راهشان را پیدا کنند». (3)

ص:116

ص:117

دعوت به این حمایت کرده، نباید انتظار وضعی بهتر از این داشته باشیم». (1)

در روایات اسلامی بر همکاری مسلمانان در کارهای خیر، تأکیدهای فراوانی شده است؛ از جمله از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

هنگامی که روز قیامت برپا شود، منادی ندا می دهد کجا هستند ستم کاران و کجا هستند یاوران آنها و کسانی که خود را شبیه آنها ساخته اند؟ _ حتی کسانی که برای آنها قلمی تراشیده یا دواتی را لیقه کرده اند (2) _ همه آنها را در تابوتی از آهن قرار می دهند، سپس در میان جهنم پرتاب می شوند. (3)

ص:118

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأمْرِ. (آل عمران: 159)

به موجب لطف و رحمت الهی، بر ایشان نرم دل شدی که اگر تندخو و سخت دل بودی، از پیرامونت پراکنده [می شدند]. پس از آنان درگذر و بر ایشان آمرزش بخواه و در کار با آنان مشورت کن.

امیر مؤمنان، علی علیه السلام [نیز] در یکی از دستورالعمل های حکومتی خود، به برخی کارگزارانش در این باره نوشته است:

در مورد آنچه برایت مهم است، از خدا یاری بطلب و درشتی را با پاره ای نرمی درآمیز و هر جا که مدارا شایسته است، مدارا کن و آنجا که جز با شدت عمل کار پیش نمی رود، شدت را به کار بند. با مردمان، فروتن باش و روی گشاده و نرمش نسبت به آنان را نصب العین خود قرار بده». (1)

«به کارگیری رفق و مدارا در اداره امور، مایه پیوند درست زمام داران و مردمان است و بدین وسیله درهای توفیق در تحقق برنامه ها و سیر به سوی اهداف، گشوده می شود. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «مَن عَامَلَ بِالرِّفقِ وَفقَ؛ هر که با ملایمت عمل کند، موفق شود». (2)

بنابراین، مدیران خردمند در راه رسیدن به اهداف و تحقق بخشیدن برنامه های خویش، به عنوان یک اصل مبنایی از رفق و مدارا بهره می گیرند و کارها را به درستی سامان می دهند. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرموده است: «عَلیکَ بِالرِّفقِ، فَإنَّه مِفتاحُ الصَّوابِ وَ سَجیَّةُ اُولِی الْألبابِ؛ بر تو باد به ملایمت؛ زیرا کلید درستی [امور] از ویژگی های خردمندان است». (3)

در اندیشه و سیره سیاسی امیر مؤمنان، علی علیه السلام، تأکیدی شگفت بر رفق و مدارا دیده می شود. در سخنان آن حضرت، «رفق و مدارا در مدیریت، اساس سیاست و

ص:119

حکومت داری شمرده شده»؛ (1) چنان که فرموده است: «رأس السیاسة الرفق؛ رأس سیاست، رفق و ملایمت است». (2)

ص:120

منتهی شده است؛ زیرا هر کس بدی کند، انتظار مقابله به مثل را دارد. مخصوصاً افراد بد، چون خودشان از این قماشند و گاه یک بدی را چند برابر پاسخ می گویند، هنگامی که ببینند طرف مقابل نه تنها بدی را به بدی پاسخ نمی دهد، بلکه با خوبی و نیکی به مقابله برمی خیزد، اینجاست که انقلابی در جانشان [به پا می شود]، شرمنده می شوند، احساس حقارت می کنند و برای طرف مقابل عظمت قایل می شوند. اینجاست که کینه ها و عداوت ها با توفانی از درون جان [برمی خیزد و] جای آن را محبت و صمیمیت می گیرد». (1)

«پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و پیشوایان معصوم علیهم السلام همیشه از این روش عالی قرآن بهره می گرفتند. هنگام فتح مکه که نه تنها دشمنان، بلکه دوستان انتظار انتقام جویی شدید مسلمین و به راه انداختن حمام خون در سرزمین کفر و شرک و نفاق و کانون دشمنان سنگ دل و بی رحم [را] داشتند، برخلاف انتظارشان، پیامبر صلی الله علیه و آله با جمله «اذهبوا فانتم الطلقاء؛ بروید، و همه آزادید»، همه را مشمول عفو خود قرار داد و شعار انتقام جویانه را به این شعار محبت آمیز تبدیل فرمود. همین عمل چنان توفانی در سرزمین دل های مکیان مشرک برپا کرد که به گفته قرآن، «یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا»، (2) فوج فوج مسلمان شدند و آیین اسلام را با جان و دل پذیرا گشتند». (3)

ص:121

های درست، راهِ رفتن به سوی حیات طیبه را هموار سازند. پیروی کورکورانه از رهبران و بزرگان، توقف در ظواهر دین، آداب و رسوم جاهلی، بدعت های دینی، فقدان بیداری اجتماعی، قانون گریزی، بت سازی و بت پروری، ریا پروری، تملق دوستی و ... بندهایی سخت بر دست و پای جامعه اند و تا این بندها گشوده نشود و سنت های ناب الهی و آداب پاک نبوی در جامعه احیا نگردد، سیر مردمان به مقصد دولت اسلامی میسر نمی شود؛ و این از وظایف دشوار و کلیدی زمام داران است.» (1) امیر مؤمنان، علی علیه السلام درباره این وظیفه مهم زمام داران، خطاب به عثمان بن عفان فرموده است: «فَاعلمْ أنَّ أفْضَلَ عِبادِالله عِندَاللهِ اِمامٌ عادِلٌ هُدِیَ وَ هَدَی؛ فَأقامَ سُنةً مَعلومةً وَ أماتَ بِدْعَةً مَجهولةً؛ بدان که بهترین بندگان خدا نزد او، پیشوایی است دادگر، هدایت شده و راهبر که سنت های معلوم را برپا دارد و بدعت های مجهول را بمیراند». (2)

معاویه بن ابی سفیان در میراندن سنت های نبوی و احیای بدعت ها، اهتمام فراوانی داشت. تاریخ، بخشی از بدعت های وی را به ثبت رسانده است که در اینجا به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:

«1. اولین کسی بود که ربا را حلال کرد و ربا خورد؛

2. اولین کسی بود که نماز را در سفر تمام خواند؛

3. اولین کسی بود که حکم فرزندان نامشروع را نقض کرد؛

4. اولین کسی بود که لباس ابریشم به تن کرد و در ظرف طلا و نقره آب نوشید؛

5. اولین کسی بود که خلافت اسلامی را به پادشاهی تبدیل کرد». (3)

ص:122

نابینایی اجتماعی و ستمگری و بهره کشی و تجاوز اقتصادی است.» (1) جاذبه نسبت به قناعت و دافعه نسبت به ثروت اندوزی نیز یکی از موارد جاذبه و دافعه اجتماعی در جامعه اسلامی است. اما «در جامعه سرمایه داری، اهداف متعالی فرمان روایی نمی کند، بلکه استیلا و سروَری با سنگ دلی و جور و جفا و تجاوز اقتصادی و ایجاد فشار بر دیگران همراه است. برای همین است که اسلام برنامه های اقتصادی را زیر نظر و نفوذ فرعون های فزون خواهی و طاغوت های ثروت اندوزی قرار نمی دهد؛ چرا که ثروت اندوزی و فخرفروشی، مایه از بین رفتن خلقیاتی همچون فروتنی و مهربانی می شود و به جای آن، رذیلت هایی همچون تکبر و درشت گویی را جانشین می کند و نیز آنچه را وسیله است، هدف قرار می دهد و همین خود، زیانی بزرگ است و همچنین مایه انتشار فقر در اجتماع و گرفتار کردن توده های بزرگ می شود و از این راه، ارکان بیداری اسلامی را متزلزل می سازد». (2)

«ثروت اندوزی و فخرفروشی همه گونه آشوب و بیچارگی و فشار و اُفت و سقوط و عقب ماندگی و بی اعتمادی را بر مردم تحمیل می کند و مایه بدبختی گروه بی شماری از بندگان خدا می شود. برای همین است که هدف پیامبران پیش از هر چیز، دوری از ثروتمندان و متکبران اقتصادی بوده است». (3)

اسلام، عقل را حجت باطنی خدا معرفی می کند و آموختن «کتاب و حکمت» به مردم سرآغاز رسالت های فرستادگان الهی می داند و بالندگی عقل و فرهیختگی آن را از هدف های اصلی انگیزش پیامبران می شمارد: «وَیثروا لهم دفائن العقول؛ خداوند، پیامبران را پی درپی فرستاد تا گنجینه هایی که در عقل ها پنهان است، آشکار سازند.» (4) با توجه به آنچه گفته شد، آیا اسلام با این آموزه ها و جهت گیری ها و داشتن چنین هدف هایی، اقتصاد تکاثری را مباح می شمارد و عقل آدمی را قربانی می کند و پرده

ص:123

بر فهم توده ها می کشد تا به خواسته های توانگران و ولخرجان پاسخ داده باشد؟ (1)

در حدیث قدسی آمده است که: «أوحیَ اللهُ تَعالَی داود علیه السلام : وَضَعتُ الغِنیَ فی القِناعَةِ وَ هُم یَطلُبونَهُ فِی کَثرةِ الْمالِ فَلا یَجدونه؛ خداوند متعال به داود علیه السلام وحی کرد: من بی نیازی را در قناعت نهاده ام، اما مردم آن را در فراوانی مال می جویند؛ ازاین رو، نمی یابندش». (2)

«یکی از نگرانی های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن بود که با دست یافتن مردم به مال و ثروت و چشیدن شیرینی دنیا، دل های آنان دنیازده شود و از ارزش ها دست بشویند و در کسب ها و درآمدها مراعات حلال و حرام [نکنند] و هدفشان، انباشتن ثروت و افزودن مکنت باشد. از هر راه که باشد، نتیجه این دنیازدگی، فراموشی خدا و آخرت و در نهایت، سقوط اخلاقی است و دور شدن از ساده زیستی و گرفتاری در دام تجملات.» (3) آن حضرت می فرماید:

بر شما از آن بیم دارم که پس از من، دنیا به روی تان گشوده شود (و به دنیا و ثروت برسید). آن گاه یکدیگر را نشناسید. آن وقت است که آسمانیان هم شما را نشناسند. (4)

ص:124

ص:125

است». (1)

امام علی علیه السلام : «اِجْعَلِ الدِّینَ کَهفَک وَ الْعَدلَ سَیفَک تَنجُ مِنْ کُلِّ سُوء وَ تَظفُر عَلَی کُل عَدُوٍّ؛ دین را پناهگاه، و عدالت را اسلحه خود قرار ده تا از هر بدی نجات پیدا کنی و بر هر دشمنی پیروز گردی». (2)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله : «عدلُ ساعةٍ خَیرٌ مِن عِبادةِ سَبعینَ سَنَةٍ قیامِ لیلِها وَ صیامِ نهارِها؛ ساعتی عدالت، بهتر از هفتاد سال عبادت است که شب هایش به نماز و روزهایش به روزه بگذرد». (3)

ص:126

امام علی علیه السلام : «جالِسِ الْعُلماءَ تَزدَد علماً؛ با دانشمندان هم نشین شو تا بر دانشت افزوده گردد». (1)

ص:127

ص:128

دل های شما را ویران می کند». (1)

ص:129

ص:130

معاویه گفت: چگونه شنیدی؟

زن گفت: دل را جلا می داد و کدورت را از دل می بُرد؛ آن طور که روغن زیت، زنگار را می زداید.

معاویه گفت: آیا حاجتی داری؟

زن گفت: هر چه بگویم، می دهی؟

معاویه گفت: می دهم.

زن گفت: صد شتر سرخ مو بده.

معاویه گفت: اگر بدهم، در نظر تو مانند علی خواهم بود؟

زن گفت: ابداً!!

معاویه دستور داد همان طور که آن زن خواسته بود، صد شتر به او بدهند و به وی گفت: به خدا قسم، اگر علی زنده بود، یکی از اینها را به تو نمی داد.

زن گفت: به خدا قسم، یک موی از اینها را هم را به من نمی داد، زیرا اینها مال عموم مسلمانان است. (1)

ص:131

از وی پرسید: این دو (دو فرزندش) نزد تو محبوب ترند یا حسن و حسین، فرزندان علی؟

ابن سکّیت از این جمله و از این مقایسه سخت برآشفت، خونش به جوش آمد و با خود گفت: کار این مرد مغرور به جایی رسیده است که فرزندان خود را با حسن و حسین علیهما السلام مقایسه می کند! پس در جواب متوکل گفت: به خدا قسم، قنبر، غلام علی علیه السلام، به مراتب از این دو و از پدرشان نزد من محبوب تر است. متوکل همان لحظه دستور داد زبان ابن سکیت را از پشت گردنش در آورند. (1)

ص:132

ص:133

کردم و در خواب فقط آب دیدم! حضرت فرمود: این یک مثال بود؛ خواستم آگاه بشوی. می دانی چرا همه اش آب می دیدی؟ چون بدنت احساس نیاز و ضرورت به آب می کرد. اگر می خواهی ما را هم ببینی، احساس نیاز کن و تشنه باش! (1)

ص:134

ص:135

اما حق، متواضع، کم سر و صدا، اهل عمل و پرمحتواست.

ج) حق همیشه متکی به خود است، اما باطل از آبروی حق مدد می گیرد و سعی می کند خود را به لباس او درآورد و از حیثیت او استفاده کند، همان گونه که هر دروغی از راست فروغ می گیرد. اگر سخن راستی در جهان نبود، هرگز کسی دروغی را باور نمی کرد و اگر جنس خالصی در جهان نبود، کسی هرگز فریب جنس قلابی را نمی خورد». (1)

ص:136

ص:137

ج) عشق به ثروت اندوزی و کسب مال زیاد.

ص:138

به گناه و خطا در انسان باشد و نباید انجام دادن آن را برای خود توجیه کند و نباید خود را در ترک آن ناتوان بداند، بلکه باید سعی کند تا انجام ندهد و اگر خدای ناکرده مرتکب شد، بلافاصله متنبه شود و توبه کند. شیطان، دشمن قسم خورده هر انسان است و از کمال هر انسان بر خود می لرزد. هر آنچه در انسان ایجاد ترس و نگرانی کند و بی میلی و بی رغبتی نسبت به کمال ایجاد کند، وسوسه شیطان است. زیاد دانستن، انسان را نجات نمی دهد؛ اخلاص و عمل صالح است که انسان را بالا می برد. حتی اگر کم بداند و مخلصانه عمل کند، تعالی می گیرد. ممکن است بسیار بداند و خالصانه عمل نکند و سقوط کند». (1)

«اگر انسان در جهاد اوسط و بالاتر از این، در جهاد اکبر پیروز شود، جزو عُباد مخلص می شود. به گفته مرحوم سید حیدر آملی1 جهاد اکبر، جهاد علیه علم و اندیشه است؛ آن جاست که انسان شوق و عشق و محبت را بر عقل و فهم و علم عادی بشری حاکم می کند. جنگ با دشمن بیرون، «جهاد اصغر» است و جنگ با هوس و در هم کوبیدن غریزه ها، «جهاد اوسط» است. در جهاد اکبر، انسان شیفته، عشق را بر عقل عادی و معادلات ریاضی ترجیح می دهد، همانند حسین بن علی علیه السلام . معادلات ریاضی، حساب های عادی و تفکرات و اندیشه های اندیشمندان بشری همگی می گویند: دست همسر و فرزندان را گرفتن و به دیار خطر رفتن و از آینده سهمگین و خطرناک استقبال کردن، صحیح نیست. فتوای علم و عقل در اینجا تقیه است، ولی شوق، عشق و محبت فتوا می دهد که باید عقل عادی را در هم کوبید و با همسر و فرزند باید به دیاری رفت که در آنجا با خون دادن و اسیر شدن بتوان دین خدا را حفظ کرد. این کار عشق، جهاد اکبر است». (2)

ص:139

هرگز یهود و نصارا از تو راضی نخواهند شد تا [تسلیم کامل خواسته های آنان شوی و] از آیین [تحریف یافته] آنان پیروی کنی. بگو هدایت تنها هدایت الهی است و اگر از هوا و هوس های آنها پیروی کنی، بعد از آنکه آگاه شده ای، هیچ سرپرست و یاوری از جانب خدا برای تو نخواهد بود.

مؤمنان نسبت به مخالفان و دشمنان اسلام باید دافعه داشته باشند و نباید با مهربانی با آنها برخورد کنند. «با منافقان و مشرکان و کافران نباید روی ترحم نشان داد؛ چرا که آنان با سوءاختیار خود، زمینه فیض پذیری و زمینه هدایت را از دست داده اند و ازاین رو، تمام نیروهای ادراکی و تحریکی خود را تباه کرده اند و دیگر قدرت ادراکی و کار درست را نخواهند داشت». (1)

ص:140

ورزیدند، خداوند هم آنان را نمی آمرزد و هدایتشان نمی کند». (1)

ص:141

ص:142

ص:143

ص:144

ص:145

می کند و مرگ را پلی می داند که انسان را از سختی ها به بهشت و نعمت های ابدی می رساند.

یَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دَارُ الْقَرَارِ. (غافر: 39)

ای قوم من! زندگی این دنیا متاع ناچیزی است و آخرت است که سرای ماندگاری است.

همچنین امام علی علیه السلام درباره منزلت دنیا و آخرت فرمود: «الدُّنیا دارُ مَجازٍ وَ الآخِرَةُ دارُ قَرَارٍ؛ دنیا خانه عبور و آخرت جایگاه اقامت و خانه جاویدان است». (1)

بر اساس این اعتقاد است که مردان خدا نه تنها از مرگ هراسی ندارند، بلکه عاشقانه در انتظار لحظه ای هستند که فرشته مرگ این آوای آسمانی را به گوش جانشان زمزمه کند:

یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَادْخُلِی جَنَّتِی. (فجر: 27 _ 30)

تو ای جان (انسان) آرام یافته به اطمینان رسیده، به سوی پروردگارت باز گرد که تو از او خشنود و او از تو خشنود است و در میان بندگانم جاگیر و بر بهشتم داخل شو.

ایشان انسان هایی هستند که از خداوندان موهوم رها شدند و به خدای واحد عشق ورزیدند و خود را ساختند و جز خدا در جهان ندیدند. به نظر این انسان ها زندگی ایدئال و جاودانه، همان زندگی پس از مرگ است که قرآن بدین گونه از آنها یاد می کند.

قرآن خواستار سکونت انسان در جوار رحمت حق و حیات و سعادت ابدی برای انسان هاست. پس حقیقت جاودانگی را در حیات اخروی جست وجو می کنیم؛ یعنی پس از برپایی معاد و حیات مجدد انسان، زندگی برای همیشه ادامه خواهد یافت و هیچ گاه مرگ و انتقال از دوره ای به دوره دیگر به سراغ انسان نخواهد آمد. (2) این دنیا، هم با توجه به حیات اخروی

ص:146

معنای واقعی خود را یافت. خداوند سبحان نیز انسان را در گزینش این دو راه و این دو سرنوشت، مختار قرار داد که یا بر اساس میل اصیل جاودانگی، زندگی آخرت را انتخاب کند یا بر اساس میل بدلی جاودانگی، زندگی دنیایی را برگزیند. در واقع حقیقت و راه مستقیم را قرآن (1) به ما نشان داده است, ولی انتخاب با خود انسان است.

ص:147

شیطان برای فریب دادن حضرت آدم، از راه کشش درونی وی وارد شد و از میان همه کشش ها بر دو میل جاودانگی و قدرت، انگشت گذاشت. قرآن در دو سوره به نام (طه: 120) و (اعراف: 20) به این مسئله اشاره کرده است.

«فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطَانُ و قَالَ یَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلَی شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْکٍ لَّا یَبْلَی؛ پس شیطان او را وسوسه کرد و گفت ای آدم آیا می خواهی که تو را بر درخت جاودانگی و قدرت زوال ناپذیر هدایت و راهنمایی کنم؟» (طه: 120)

«دو آیه یاد شده گویای این هستند که شیطان آدم را خوب می شناخت و می دانست میل به خلود و جاودانگی در نهاد او به صورت نیرویی محرک می تواند او را به این سو و آن سو بکشاند. از این رو، کوشید تا با این میل او را فریب دهد. ابلیس برای سوء استفاده از این موقعیت، چنین وانمود کرد که جاودانگی با خوردن این شجره به دست می آید؛ یعنی شیطان با دادن اطلاع نادرست، کوشید به خواسته خود جهت دهد. بنابراین چنین میلی در نهاد و سرشت آدم و فرزندانش نهاد شده است». (1)

وجود این میل را می توان از بعضی دیگر از آیات قرآن کریم نیز استنباط کرد که عبارتند از: آیات 15 و 16 سوره فرقان و آیه 36 سوره شورا.

ص:148

گره خورده است و وجود با وجود آشناست. هرگز وجود، با عدم، آشنایی ندارد. پس بیگانگی ما از نیستی، کاملاً طبیعی است. از این رو می توان گفت که حرص به حیات، میل و عشق به جاودانگی در همه انسان ها وجود دارد و این یک امر فطری است». (1)

«به عبارت دیگر، این محبت و عشق به هستی و زندگی جاوید، امری وجودی است. این امر وجودی، رابط میان محبت و محبوب (هستی جاوید) است و بدون وجود خارجی محبوب، چنین عشقی و محبّتی در نهاد انسان قرار نمی گیرد و از فطریات بشر به شمار نمی آید؛ یعنی می توان گفت: وجود چنین محبّتی در نهاد انسان، نشانه آن است که حتماً برای هدف و غایتی جاوید خواهد بود و آن هدف نیز حتماً موجود است». (2)

قرآن، معاد را به عنوان قرارگاه و آرامش جهان طبیعت و لنگرگاه آن معرفی می کند: «إلی رَبِّکَ یَوْمَئذٍ الْمُسْتَقَرُّ؛ آن روز قرارگاه [نهایی] به سوی پروردگار توست». (قیامت: 12)

دومین علت ترس انسان از نیستی، این است که بعضی مرگ را با نیستی برابر می دانند و به مسئله معاد ایمان ندارند. «اگر مرگ را پایان همه چیز بدانیم و گمان کنیم با مردن، همه چیز پایان می گیرد، حق داریم که مرگ را با نیستی برابر بدانیم و از آن بترسیم؛ زیرا بر این اساس، مرگ همه چیز را از ما می گیرد، اما اگر مرگ را سر آغاز یک زندگی نوین و حیات جاودانه و دریچه ای به سوی جهانی بزرگ تر بدانیم، طبیعی است که نه تنها از آن وحشتی نخواهیم داشت، بلکه به کسانی که پاک و سربلند به سوی آن گام برمی دارند، تبریک می گوییم». (3)

«از دیدگاه انسان های وارسته، مرگ به معنای فنا نیست؛ زیرا اینان دل به آن بستند و نیز ایمان دارند که حقیقت حیات انسان به این دنیا منحصر نمی شود و باید بعد از مدتی

ص:149

برای محاسبه کردار خود در محضر خدا حاضر شوند و کسانی که به این حقیقت بزرگ _ که همان زندگی جاودانه است _ برسند، دیگر موانعی بر سر راه تکامل و سعادت ابدی آنان وجود نخواهد داشت». (1)

پرهیزکاران، دنیا و زندگی در آن را با تمام وجودشان می خواهند؛ زیرا تکاملشان به زندگی در این دنیا بستگی دارد، پس به آن دل بسته اند و می کوشند از فرصت هایی که برایشان پیش می آید، استفاده کنند.

به عبارت دیگر، دنیا، سکوی پرواز مؤمن به سوی لقاء الله است. «بدین رو است که مؤمن از مرگی که در راه هدف و افتخار و رضای پروردگار باشد، استقبال می کند». (2)

کسانی که به معاد ایمان ندارند، دل به دنیا می بندند که این پیوند، یک پیوند اعتباری است. دنیایی که همراه با تعلقاتی مانند ثروت اندوزی، مقام، رفاه طلبی، قدرت طلبی، اسراف و غفلت، طغیان، فساد و تجاوز است و سرنوشتی جز تباهی به همراه نخواهد داشت. «این گونه انسان ها از حقیقت و هدف اصلی حیات باز می مانند و گمراه می شوند و در پی آن از مرگ وحشت دارند و از آن می گریزند و می کوشند آن را به فراموشی بسپارند». (3)

«اگر این افراد به معاد ایمان بیاورند و این دنیا را مقدمه ای برای زندگی جاویدان و ابدی پس از مرگ بدانند، نه تنها دیگر مرگ را نیستی نمی دانند، بلکه عاشقانه به سوی مرگ می شتابند و نیز بر چهره آن لبخند می زنند و با استقبال به سوی او می روند.

برای کسانی که دل به این دنیا بستند، مرگ، لحظه وداع با تعلقات وسفر از روشنایی به تاریکی است. چون هیچ زاد و توشه ای برای آخرت و خانه ابدی خود

ص:150

ندارد، از مرگ وحشت دارد». (1)

ص:151

مرتبط با این سه مرحله می پردازیم.

ص:152

2. منظور از این عالم و این پیمان همان عالم استعدادها و پیمان فطرت و تکوین و آفرینش است. به این ترتیب که خداوند هنگام خروج فرزندان آدم به صورت نطفه از صلب پدران به رحم مادران استعداد و آمادگی را برای درک حقیقت توحید به آنها داده است. هم در نهاد و فطرتشان به صورت یک حس درون ذاتی و هم در عقل و خِردشان به صورت یک حقیقت خودآگاه!

از روایات و آیات چنین برمی آید که تفسیر دوم، با آیات قرآن سازگارتر است. بنابراین، همه افراد بشر دارای روح توحیدند و سؤالی که خداوند از آنها کرده به زبان تکوین و آفرینش است و پاسخی که آنها داده اند نیز به همین زبان است». (1)

باید گفت خداوند متعال، از این پیمان در عالم ذر، دو هدف داشته است:

1. برای منکران خدا در روز قیامت، عذر و بهانه قطع شود.

2. کفار و اهل شرک عذر نیاورند که پدران و مادران ما مشرک بودند و ما نیز از آنها پیروی کردیم.

ص:153

از آیات قرآن چنین برمی آید که دنیا به معنای دوم آمده است و اصل آن از ریشه «دنوّ» به معنای نزدیکی است؛ زیرا در آیات زیادی در برابر آخرت قرار گرفته است؛ مانند آیات 86 و 201 سوره بقره؛ آیه 22 سوره آل عمران.

«أُولَ_ئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُاْ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالآَخِرَةِ؛ همین کسانند که زندگی دنیا را به بهای آخرت خریدند». (بقره: 86)

واژه دنیا 115 بار در قرآن کریم تکرار شده و در همه موارد، صفت زندگی کنونی است. مگر در چهار مورد که صفت آسمانی و منطقه خاصی از زمین قرار گرفته است، مانند آیه 42 سوره های انفال و آیه 6 سوره صافات و آیه 12 سوره فصلت و آیه 5 سوره ملک. بی شک، در این آیات، کلمه دنیا به معنای نزدیک تر است. بنابراین آسمان، زمین، دریا، صحرا، جنگل ها، درختان و دیگر موجودات مادی و عنصری را نمی توان دنیا نامید؛ بلکه همه اینها آیات الهی به شمار می روند. آنها در نشان دادن قدرت خداوند و تسبیح او کوتاهی نمی کنند: «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ؛ و هیچ موجودی نیست مگر اینکه به ستایش او تسبیح می گوید». (اسراء: 44)

بنابراین همه اینها در خدمت بشر و مسخّر اوست. هرجا سخن از من و ما به میان آید و از امور اعتباری سوء استفاده اخلاقی و عقیدتی شود، عنوان دنیای مذموم به خود می گیرد. خدا در این باره در آیه 34 سوره کهف می فرماید: «أَنَا أَکْثَرُ مِنکَ مَالًا وَأَعَزُّ نَفَرًا؛ دارایی من بیشتر از توست و از نظر خدم و حشم نیز محترم و عزیزترم.» بی اعتنایی دنیا به معنای بیهوده انگاری دنیا، زمین و آسمان نیست. (1)

ص:154

این از آن جهت است که در زندگی دنیا اول و زندگی عقبی آخر و پس از آن است؛ چون زندگی دنیا را یا از این نظر دنیا می گوییم که نسبت به زندگی آخرت، پست تر و ناچیزتر است، یا از این نظر که زندگی کنونی، از زندگی آخرت به ما نزدیک تر است. (1)

یکی از ویژگی های دنیا، زوال پذیری است، اما زندگی آخرت، ثبات و پایداری دارد. خدا در سوره الرحمان در این باره می فرماید: «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ وَیَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ؛ هرچه بر [زمین] است، فانی است و ذات با شکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند». (الرحمن: 26 و 27)

امام علی علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «غایَةُ الاخِرةِ الْبَقاءُ؛ نهایت آخرت، جاودانگی است». (2)

واژه معاد در عربی از ریشه «عاد، یعود» به معنای رجوع و بازگشت است و این واژه به معنای بازگشت از جایی به جای اول و از حالی به حال دیگر است و گاهی به معنای زمان و مکان بازگشت نیز به کار می رود. در حدیثی از امیر مؤمنان نقل شده است که فرمود: «اَلْحُکْمُ لِلّهِ وَالْعُودُ اِلَیْهِ یَوْمَ القیامَةِ؛ در روز قیامت، حاکم، تنها خداست و بازگشت همه نیز به سوی اوست». (3)

در قرآن، هشتصد آیه درباره معاد به چشم می خورد که تمامی آنها، معرّف معاد جسمانی است. انبیای الهی، بشر را به ایمان به معاد دعوت فرموده اند. همچنین اعتقاد به معاد، یکی از ضرورت های دین اسلام است.

ص:155

اول _ مرگ به معنای از میان رفتن قوه رشد و نمو موجود در انسان یا حیوان یا گیاه است، مانند معنای آیه 19 سوره روم: «یُحْیِ اْلاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ کَذلِکَ تُخْرَجُونَ؛ زمین را بعد از مرگش زنده می کند و [شما نیز] این گونه [از گورها] بیرون آورده می شوید».

در اینجا مرگ به معنای مفهومی است که درباره مرگ انسان ها و انتقال او از عالم دنیا به عالم برزخ گفته می شود؛ یعنی وقتی در عرف گفته می شود که فلانی مرده است، یعنی روح او از بدنش جدا و به عالم برزخ وارد شده است.

دوم _ گاهی مرگ به معنای از میان رفتن نیروی حواس است؛ مانند معنای موت در آیه 23 سوره مریم که می فرماید:

«یا لَیْتَنی مِتُّ قَبْلَ هذا...؛ ای کاش پیش از این مرده بودم (و یکسره فراموش شده بودم)».

سوم _ گاهی مرگ به معنای از میان رفتن قوه عاقله است. در این صورت مرگ به معنای جهالت است. مانند مفهوم کلمه موت در آیه 122 سوره انعام:

أَوَ مَن کَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مَّثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْکَافِرِینَ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ.

آیا کسی که مرده بود و زنده اش گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن در میان مردم راه برود، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکی هاست و از آن بیرون آمدنی نیست، این گونه برای کافران آنچه انجام می دادند زینت داده شده است.

چهارم _ گاهی مرگ به معنای اندوه زیاد است که نشاط زندگی را از میان می برد. مانند معنای کلمه موت در آیه 17 سوره ابراهیم: «وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرآئِهِ عَذابٌ غَلیظٌ؛ مرگ از هر سو بدو روی می آورد، اما او مردنی نیست و عذابی سنگین به دنبال دارد».

پنجم _ گاهی مرگ به معنای خواب است. چنانچه گفته شده است که خواب

ص:156

نمونه کوچکی از مرگ است یا گفته می شود که مرگ همان خواب سنگین است. به همین دلیل خداوند خواب و مرگ را با کلمه «توفی» می آورد، مانند کلمه موت در آیه 42 زمر: «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا؛ خداوند روح انسان ها را هنگام مرگشان به تمامی باز می ستاند و نیز روح کسی را که نمرده است، به هنگام خواب [قبض می کند]».

بنابراین، آنچه به معنای موت یا همان مرگ است و اولین مرحله ورود انسان به عالم آخرت و معاد به شمار می رود، به معنای اولی بوده که در آیه 185 سوره آل عمران می فرماید:

کُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَمَن زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَما الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ.

هر کسی مرگ را می چشد و جز این نیست که روز قیامت اجرهایتان به تمامی داده شود پس هر که از آتش دور داشته و به بهشت در آورده شود، به راستی رستگار شده است و زندگی دنیا جز مایه فریب نیست.

مرگ در این معنا، همان زائل شدن نیرو و حیات و جدا شدن روح از جسم و جسد انسان است. (1)

خداوند متعال در آیه 30 سوره زمر، حتمی بودن مرگ را برای همگان در خطابی به رسول خود چنین می فرماید: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنّهُمْ مَیِّتُونَ؛ قطعاً تو خواهی مرد و آنها [نیز] خواهند مرد».

مرگ یک سرنوشت حتمی برای تمام انسان ها بوده است. حتی انسان هایی که عمری بسیار طولانی داشته اند؛ مانند حضرت نوح علیه السلام . بعضی از روایات عمر او را بیش از هزار سال نقل کرده اند. امام علی علیه السلام می فرماید: «اگر مرگ قابل خریداری بود، ثروتمندان آن را خریده بودند و نمی مردند». (2)

ص:157

است. (1)به عبارت دیگر، برزخ به معنای مانع بین دو چیز است؛ قرآن در این باره می فرماید: «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لَّا یَبْغِیَانِ؛ میان آن دو حایلی (فاصله ای) است که به هم دیگر تجاوز نمی کنند». (الرحمن: 20)

برزخ مانعی است میان انسان و رسیدن به مقامات رفیع اخروی؛ یعنی برزخ، همان حالت میان مرگ تا برپایی قیامت است. (2)

در قرآن آمده است: «وَ مِنْ وَرَآئِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛ پیشاپیش آنان، برزخی است تا روزی که برانگیخته می شوند». (مؤمنون: 100)

به عالم مرگ، برزخ گفته می شود؛ چون میان زندگی دنیا و آخرت، واسطه است. بنابراین در متون اسلامی، عالم برزخ افزون بر این نام به دو نام دیگر نیز خوانده می شود که عبارتند از: عالم قبر و عالم ارواح.

دو پرسش مهم درباره عالم برزخ مطرح است:

1. آیا انسان در عالم برزخ در حالت مرگ کامل است یا به نوعی زندگی می کند؟

2. چنانچه انسان در برزخ یک نوع زندگی دارد، آیا این زندگی و حیات برای همه مساوی است یا تفاوت دارد؟

از محتوای روایات چنین برمی آید که بی شک در زندگی برزخی نوعی از نعمت ها و عذاب ها وجود دارد.

«آیات زیادی دلالت می کند که انسان در فاصله مرگ و قیامت از نوعی حیات بهره مند است و در آن حال به شدت احساس می کند، گفت و شنود دارد و لذت و رنج و سرور و اندوه را تجربه می کند. در حدود 15 آیه در قرآن کریم فاصله میان مرگ و قیامت را برزخ نامیده است. باید گفت بر این اساس انسان در فاصله میان مرگ و قیامت از یک جریان حیاتی کامل بهره مند است». (3)

در پاسخ به پرسش دوم می توان گفت که قرآن در سوره واقعه، اهل قیامت را به

ص:158

سه دسته تقسیم می کند:

الف) سابقون

ب) اصحاب یمین

ج) اصحاب شمال

بی شک، برزخِ این سه گروه با هم متفاوت خواهد بود. سابقون کسانی مانند شهیدان و مقربین درگاه خدا هستند که در تنعم به سر می برند. کفار در عذاب هستند و بقیه افراد هم در حالت انتظار و بی خبری قرار دارند. جالب این است که قرآن از مرگ به وفات تعبیر می کند. وفات به معنای جلوگیری انسان از فعالیت است؛ یعنی اینکه انسان، پس از مرگ نیست و نابود نمی شود، بلکه از فعّالیت باز می ایستد. باید دانست که عالم قبر و عالم برزخ، عالم مرموزی است و زندگانی انسان در آن برای ما درک شدنی نیست.

در روایات بعضی از احوال برزخیان آمده است؛ وحشت در شب اول قبر، تأثیر خیرات و صدقات دیگران در زندگی آنها، سرکشی مردگان به منازل خود، انس مردگان با زائران قبر خود و امثال اینها، نشان می دهد که هر چند برزخیان در عالم برزخ زندگی دارند؛ ولی کیفیت و شرایط آن برای ما کاملاً روشن نیست.

برای ترسیم وضعیت زندگی انسان در عالم قبر و برزخ، می توان وضعیت انسان در عالم خواب را بررسی کرد. انسان ها در خواب در سه حالت قرار می گیرند.

1. بعضی ها می خوابند و در خواب چیزی نمی بینند و هیچ چیز را نمی فهمند، فقط پس از بیدار شدن می دانند که پیش از آن خوابیده بودند.

2. گروه دوم کسانی هستند که خواب های خوش می بینند و تمام آرزوهای خود را به صورت تحقق یافته مشاهده می کنند. به گونه ای که پس از بیدار شدن تأسف می خورند که ای کاش بیدار نشده بودند و در آن حالت خوش باقی می ماندند.

3. سومین گروه کسانی هستند که خواب های پریشان و دلخراش و طاقت فرسا می بینند به گونه ای که از ترس فریاد می کشند و گاهی نیز با صدای فریاد خویش از خواب بیدار می شوند. عالم برزخ نیز مانند عالم خواب است. انسان های معمولی مانند گروه اول بی خبر و در حال انتظار هستند شهیدان و مؤمنان خالص، مانند

ص:159

گروه دوم و کفار و تکذیب کنندگان آیات الهی و تکذیب کنندگان انبیا مانند گروه سوم هستند. (1)

شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید که برزخ چیست؟ حضرت فرمود: «الَْقَبْرُ مُنْذُ حینَ مُوتِهِ اِلی یَوْمِ الِقیامَةِ؛ قبر از زمان مرگ تا روز قیامت است». (2)

همچنین از امام سجاد علیه السلام روایت شده است که: «اِنَّ الْقَبْرَ اِمَّا رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ اَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النّیرانِ؛ قبر یا باغی است از باغ های بهشت، یا گودالی است از گودال های جهنم». (3)

ص:160

و...) سخن خواهند گفت. خدا در این باره می فرماید:

إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ. (فصلت: 20)

تا زمانی که نزد آن آتش بیایند، گوششان و دیدگانشان و پوستشان و آنچه می کردند برضدشان گواهی می دهند.

مجموع اوضاع مربوط به قیامت را در سه مرحله می توان خلاصه کرد:

1. انقراض و درهم ریختگی نظم کنونی جهان، خاموش شدن خورشید و شکافتن آسمان، از هم گسیختن ستارگان و تحولات عظیم و همگانی زمین؛

2. برقراری نظم مجدد و شروع زندگی و توسعه آن؛

3. زندگی در بهشت و جهنم.

مرحله اول _ از مسائلی که قرآن بارها از آن سخن می گوید و وقوع آن را حتمی می شمرد، پایدار نبودن نظام کنونی جهان است. خورشید و ماه و ستارگان و زمین، هر یک مدت و عمر معینی دارند. بنابراین، انسان، درخت، کوه و آسمان ها، سن و سال مشخصی دارند و روزی گرفتار نیستی می شوند. خدا در این باره در آیه 3 سوره احقاف، می فرماید:

«مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمًّی؛ ما آسمان و زمین و آنچه میان آن دو است، جز به حق و تا سرآمدی معیّن نیافریدیم».

همچنین قرآن در آیاتی از سوره تکویر، مرحله اول قیامت را چنین توصیف می کند:

آنگاه که خورشید در هم پیچیده و خاموش بشود، وقتی که ستارگان تیره شوند، وقتی که کوه ها به راه افتند و روان گردند، وقتی که وحوش جمع گردند، وقتی که دریاها برافروخته (و تبخیر) گردند، وقتی که آسمان از جا کنده شود... آن وقت انسان آنچه را که آماده کرده، خواهد دانست.

پیداست که با چنین تحولی، انسانی بر روی کره زمین زنده نمی ماند و همه از

ص:161

میان می روند. نام این انقلاب و درهم ریختگی، نفخ صور اول است که آیه 68 سوره زمر در این باره آمده است:

«وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ؛ و در صور دمیده شود، پس هرکه در آسمان ها و هرکه در زمین است، بی هوش افتد، مگر کسی که خدا بخواهد».

مرحله دوم _ مرحله دوم قیامت که همان معاد و برقراری نظم مجدد و احیاء اموات است، در قرآن به نفخ صور دوم نامیده شده است. خداوند در آیه 68 سوره زمر می فرماید: «ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ اُخْری فَإِذا هُمْ قِیَامٌ یَنْظُرُونَ؛ سپس بار دیگر در آن دمیده شود و به ناگاه آنها به پا خیزند و با نگرانی نگاه کنند».

قرآن برای حتمی بودن این مرحله و تشریح نحوه زنده شدن دوباره انسان پس از مرگ، از دو راه وارد می شود:

اول _ مقایسه زنده شدن پس از مرگ با آفرینش انسان؛ یعنی در آیاتی با این استدلال «صور دوم» اثبات می شود. قرآن می گوید، همان گونه که انسان از ابتدا ممکن بود، خلق دوباره او پس از مرگ نیز ممکن است؛ آیه 66 و 67 سوره مریم را ببینید:

وَیَقُولُ الْإِنسَانُ أَئِذَا مَا مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَیًّا أَوَلَا یَذْکُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَلَمْ یَکُ شَیْئًا.

و انسان می گوید: آیا وقتی مُردم، راستی از گور زنده بیرون آورده خواهم شد؟ آیا انسان به خاطر نمی آورد که ما او را پیش از این آفریدیم، در حالی که چیزی نبود؟

دوم _ تشبیه نحوه زنده شدن مردگان، به مُردن و زنده شدن گیاهان در پائیز و بهار که همه ساله تکرار می شود. در آیه 19 سوره روم می خوانیم:

یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیّ ِ وَ یُحْیِ اْلاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ کَذلِکَ تُخْرَجُونَ.

و زنده را از مُرده و مُرده را از زنده برمی آورد و زمین را بعد از مرگش زنده

ص:162

می کند و شما نیز این گونه از قبرها بیرون آورده می شوید.

مرحله سوم: سومین مرحله از قیامت، زندگی در بهشت و جهنم است که آخرین مرحله سیر تکاملی بشر خواهد بود. در آیه 7 سوره شورا، می خوانیم: «فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَفَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ؛ گروهی در بهشت و گروهی در جهنم هستند».

در این مرحله، اهل بهشت در سعادتی خواهند بود که بالاتر از آن شاید غیر ممکن باشد و اهل عذاب نیز در عذاب دردناکی به سر می برند. با توجه به اهمیت بهشت و جهنم و به عنوان اینکه سرای جاودانه، همین بهشت و جهنم است، در ادامه به صورت مفصل تر به همین موضوع می پردازیم. (1)

ص:163

ماوی، دارالسلام و علییّن است. (1)

به نظر می رسد نام گذاری بهشت و جنّت برای تشبیه به باغ های دنیا است تا فهم آن برای انسان زمینی آسان شود، وگرنه باغ های آخرت و بهشت را نمی توان با باغ های دنیا مقایسه کرد.

خداوند در آیه 15 سوره محمد صلی الله علیه و آله، بهشت را این گونه توصیف می کند:

وصف آن بهشتی که به پرهیزکاران وعده داده شده، چنین است که در آن نهرهایی است از آب تغییر ناپذیر، و نهرهایی از شیر که طعم آن تغییر نیافته و نهرهایی از خمر که برای نوشندگان دارای لذت است و نهرهایی از عسل صاف شده و برای آنها از همه میوه ها فراهم است... .

از این آیات می توان دریافت که خوردنی های بهشت تمام شدنی نیست و اهل بهشت هر چه که نیاز داشته باشند، در اختیار دارند. برخلاف نعمت های این دنیا که محدود و ناپایدار و زودگذر است. انسان در زندگی دنیایی، به دلیل ناقص بودن نعمت ها، اندوهگین است و به دلیل ترس از آینده و حوادث و مرگ و... ترس دارد، اما زندگی در بهشت، اندوه ندارد و انسان از کم شدن و از میان رفتن نعمت، اندوه و ترس ندارد. (2) و (3)

ص:164

ص:165

ص:166

«اعتقاد به اینکه آدمی در روز قیامت محشور می شود و قیامت روز تجلّی و آشکار شدن میزان توشه انسان است، مطلبی است که همه ادیان و مذاهب آسمانی به آن معتقدند». (1)

خداوند در آیه 87 سوره نساء می فرماید:

خدای یگانه که هیچ خدایی جزء او نیست، محققاً همه را در روز قیامت که هیچ شکی در آن نیست گرد می آورد. این وعده خداست و کیست که در گزارش و خبر راستگوتر از خدا باشد.

«ما خود شاهدیم که در این جهان به رفتار و کردار انسان ها چه نیک چه بد رسیدگی نمی شود. افزون بر این، هیچ مرجعی در این جهان توانایی بازگرداندن کلیه حقوق پایمال شده انسان ها را ندارد. اگر قیامت و دادگاه عدل الهی نباشد، عدالت خداوند تأمین نخواهد شد و امکان پاداش به نیکوکاران و جزا به گناهکاران تحقق نخواهد یافت». (2)

«بر اساس روایات، حسنات در قیامت، نتیجه (تجسم) اعمال نیکی است که در این جهان به دست آورده ایم و عذاب نیز تجسم اعمال بد انسان است. این انسان است که در این دنیا با اعمال خود بهشت و یا جهنم را انتخاب می کند.» (3)

ص:167

انسان پیش از گرفتن نتیجه عمل خویش باید از مرحله حسابرسی بگذرد. این مرحله آن قدر مهم است که در قرآن گاهی روز قیامت، یوم الحساب نامیده شده است. با استفاده از آیات و روایات، به چند ویژگی درباره روز حساب اشاره می کنیم:

ص:168

ص:169

هفت _ نافرمانان از دستور خدا و رسول (سوره جن، آیه 23).

هشت _ ستمگران (سوره یونس، آیه 52).

نه _ شقاوتمندان (سوره هود، آیات 106 _ 107).

ده _ مجرمان و گنه کاران (سوره زخرف، آیه 74).

یازده _ قاتل مؤمن (سوره نساء، آیه 93).

دوازده _ رباخواران (سوره بقره، آیه 275).

سیزده _ اعراض کنندگان از قرآن (طه، آیات 100_101).

چهارده _ پیروان ستمگران (سوره بقره، آیه 167).

پانزده _ متکبران (سوره زمر، آیه 72). (1)

ص:170

حقیقت را در خارج از رحم مادر ندارد، ولی قرآن برای ترسیم چهره بهشت، از نعمت هایی قابل درک در دنیا، استفاده کرده است. «فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ پس هیچ کس نمی داند، چه چیزی از روشنی چشم ها به پاداش آنچه انجام می دادند، برایشان نهفته شده است». (سجده: 17)

از این رو، به برخی اوصاف بهشت می پردازیم که عبارتند از:

1. باغ های طَرَب انگیز (شادی آفرین) که زیر درختان آن نهرها جاری است. این بیان حدود 70 بار در قرآن آمده است.

2. درختان و سایه های آن مانند میوه هایش همیشگی است. (1)

3. فرشتگان بر بهشتیان وارد می شوند و سلام و تحیّت می گویند. (2)

4. لباس های آنان از حریر و پرنیان است.

5. بر تخت ها تکیه زده، نه آفتاب سوزان می بینند و نه سرما.

6. سایه درختان بهشتی بر سر بهشتیان و میوه هایش در دسترس آنان است.

7. ساقیان زیبا رو و حوریان با جام های سیمین و بلورین بر آنان دور می زنند.

8. شراب هایی می نوشند که طبعش چون زنجبیل و عطرآگین است.

9. چشمه سلسبیل در آنجاست.

10. جهانی است بزرگ و کشوری است پر نعمت.

11. لباسشان از استبرق و دست بندهایشان نقره فام است.

12. ساقی شرابشان پروردگار و شرابشان طاهر و پاک است. (3)

13. در رخسارشان شادمانی نعمت های بهشتی پدیدار است.

14. شرابشان ناب و سر به مهر و دست نخورده است.

15. ترکیب طبع آن شراب این است که به مشک مهر کرده اند و از عالم

ص:171

بالاست. (1)

16. آب های بهشتی هیچ گاه گندیده نمی شود و طعمش تغییر نمی کند.

17. نهرهایی از شراب ناب که برای نوشندگان لذت بخش است و چشمه هایی از شیر که طعمش تغییر نیابد و چشمه هایی از عسل مصفا در آنجاست. (2)

18. جایگاه امن، امان و سلامتی است. (3)

19. در آنجا برای بهشتیان از همه میوه ها به اضافه لطف و بخشش پروردگار هست. (4) و آنچه که انسان بخواهد و چشم ها را به شوق و لذت اندازد مهیاست و انسان در آن جاوید باشد. (5)

ص:172

می شود. لذت های روحانی که یکی از حالات بهشتیان است، چنینند:

ص:173

این تنازع نوعی ایجاد شادمانی ممدوح و زیباست که میان دوستان صمیمی رخ می دهد و برای ایجاد سرور میوه را دوستی از دست دوست دیگر می رباید و هرگز تنازعی از روی غل و غش نیست.

«وَ نَزَعْنَا ما فی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ؛ و از سینه هایشان هر کینه ای که باشد بر می کنیم». (اعراف: 43)

وگرنه تا از این کدورت ها پاک نشوند، بهشتی نخواهند شد. بنابراین، تنازع بهشتیان از قبیل تخاصم ممدوح است.

ص:174

ستایش در برابر نعمت وحی، رسالت، هدایت تشریعی، ستایش در برابر نعمت توفیق کردار شایسته، معرفت در هدایت تکوینی، ستایش در وعده الهی و نعمت های الهی. بر این اساس، از صمیم جان می گویند: «قَالُواْ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهَ_ذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللّهُ؛ گویند ستایش مخصوص خدایی است که ما را بدین راه هدایت کرد و اگر خدا ما را هدایت نمی کرد، ما خود هدایت نمی یافتیم». (اعراف: 43)

ص:175

ص:176

ص:177

مرگ جدا شدن از سرای فانی و رحلت به سوی باقی است.

اَلْمَوْتُ اَوَّلُ عَدْلِ الْآخِرَةِ. (1)

مرگ آغاز عدالت جهان آخرت است.

ذِکْرُ الْمَوْتِ یُهَوِّنُ اَسْبابَ الدُّنْیا. (2)

یاد مرگ اسباب و وسایل دنیا را خوار می کند.

اَفْضَلُ تُحْفَةِ الْمُؤْمِنِ الْمَوْتُ. (3)

برترین تحفه و هدیه مؤمن، مرگ است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره مرگ فرمود:

مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ الْمَوْتِ اَحَبَّهُ اللهُ. (4)

هر که بسیار یاد مرگ کند، خدا او را دوست خواهد داشت.

ص:178

إنَّ عَذابَ الْقَبْرِ مِنَ النَّمِیمَةِ. (1)

عذاب قبر در اثر سخن چینی، غیبت و دروغ گویی است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جای دیگر فرمود:

اَلْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ اَوْ حُفْرَةٌ من حُفرِ النیران. (2)

قبر، یا باغی از باغ های بهشت است یا گودالی از گودال های دوزخ.

ص:179

اَلْقِیامَةٌ عُرْسٌ لِلْمُتَّقِینَ. (1)

قیامت، روز شادی پرهیزکاران است.

امام علی علیه السلام در کلامی دیگر فرمود:

إجْعَلَ هِمَّتَکَ لِمَعادِکَ تَصْلُحْ. (2)

اراده و همت خود را برای قیامتت بگذار تا شایسته گردی.

ص:180

اَلْجَنَّةُ اَفْضَلُ غایَةٍ. (1)

بهشت، بهترین سرانجام است.

لا یَفُوزُ بِالْجَنَّةِ اِلاّ مَنْ حَسُنَتْ سَریرَتُهُ وَ خَلُصَتْ نِیَّتُهُ. (2)

کامیابی بهشت را نیابد، مگر آن کس که درونش نیکو و نیتش خالص و پاک باشد.

جِهادُ الْهَویٰ ثَمَنُ الْجنَّةِ. (3)

بهای بهشت، جهاد با نفس است.

لَیْسَ لِأنْفُسِکُمْ ثَمَنٌ إلاَّ الْجَنَّةُ فَلا تَبِیعُوها اِلاَّ بِها. (4)

بهای شما چیزی جز بهشت نیست، بنابراین خود را جز به بهشت مفروشید.

وَ فْدُ الْجَنَّةِ اَبَدَاً مُنَعَّمُونَ. (5)

اعزامیان به بهشت پیوسته در ناز و نعمتند.

إِنَّکُمْ مُجازَوْنَ بِاَفْعالِکُمْ فَلا تَفْعَلُو إلاَّ بِرّاً. (6)

شما را به خاطر کارهایتان سزا می دهند. بنابراین، جز کار نیک کار دیگری انجام ندهید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز در این باره فرمود:

شِبْرٌ مِنَ الْجَنَّةِ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیا. (7)

یک وجب از بهشت بهتر است از دنیا و هر چه در آن است.

ص:181

ص:182

شدند تا از او غذا و خوراک تهیه کنند. آن چوپان هم با آنان روانه شد. آنان به سوی کوهی رفتند و در غاری که در برابر آن چشمه و درختان میوه وجود داشت پنهان شدند.

اصحاب کهف از آب چشمه نوشیدند و شب در آن غار خوابیدند. خداوند به فرشته مرگ (عزرائیل) دستور داد تا ارواح آنان را بگیرد و بر هر یک، دو فرشته گماشت تا از پهلوی راست به چپ و از چپ به راستشان گرداند.

دقیانوس که در پی آنان تا دَم غار آمد، آنان را خفته یافت و گفت: اگر می خواستم آنان را شکنجه کنم بهتر از این نمی شد که ایشان را در این غار زندانی کنم. پس دستور داد بنّاها در غار را محکم بستند. سپس رو به افراد خفته در غار کرد و گفت: اینان به خدایشان که در آسمان هاست بگویند، اگر می تواند نجاتشان دهد. شش وزیر جوان دقیانوس و چوپان و حتی سگ چوپان 309 سال در این غار ماندند. خداوند پس از 309 سال به اسرافیل دستور داد که در آنان روح بدمد و ایشان از خواب بیدار شدند و دیدند که خورشید طلوع کرده است. برخی از آنان به دیگران گفتند، دیشب از پرستش خدای آسمان ها باز ماندیم و در حالی که فکر می کردند تنها یک شب خوابیده اند، به بیرون غار نگریستند. دیدند یک شبه آب آن چشمه فرورفته و همه درختان خشکیده اند.

گرسنگی بر آنان فشار آورده بود. تلمیخا را با لباس آن چوپان به شهر فرستادند تا با لباس مبدل وارد شهر شود و برای ایشان غذا تهیه کند. تلمیخا به سوی شهر حرکت کرد. با تعجب در میان راه جاهایی را می دید که نمی شناخت. وقتی به دروازه شهر افسوس رسید، پرچم سبزی را دید که با خط زرد بر آن نوشته شده بود «لا اله الا الله، عیسی رسول الله و روحه» تلمیخا به پرچم نگاه می کرد و چشمان خود را می مالید و می گفت، گویا خواب هستم. سپس تلمیخا به نانوایی رفت و خواست با پولی که مربوط به زمان دقیانوس بود نان تهیه کند. نانوا شک کرد و نظامیان او را دستگیر کردند.

پادشاه آن زمان به او گفت: ای جوان! هراس نداشته باش. پیامبر ما عیسی بن مریم

ص:183

دستور داده که از گنج ها بیش از 1/5 آن را نگیریم. تو خمس آن را بده و چنانچه گنجی را پیدا کرده ای از آن استفاده کن. اما تلمیخا واقعیت را برای آن پادشاه توضیح داد و سپس به همراه آن پادشاه به در خانه خود رفت، وقتی در را کوبید، پیرمرد فرتوتی پشت در آمد و به تلمیخا گفت تو کیستی، تلمیخا گفت من، تلمیخا فرزند قسطنطین هستم. پیرمرد بر پای آن جوان افتاد و گفت به خدا قسم این شخص جدّ من است. آن گاه همه دانستند که او یکی از شش نفری است که از دست دقیانوس گریخته است، پس همه به سوی غار روانه شدند. تلمیخا وارد غار شد و تمام داستان را برای یارانش گفت. پس از مشورت و گفت وگو همگی با هم گفتند: از خدای خود بخواهیم که جان ما را بگیرد و زندگی ما را در بهشت قرار دهد. خداوند نیز آنان را قبض روح و دَرِ غار را از دیدگان مردم محو کرد. داستان اصحاب کهف نشانه ای از زنده شدن مردگان در روز قیامت است.

این است قدرت خدا که بدن های ما پس از مرگ دوباره در روز قیامت به ما باز می گرداند تا اعمال نیک و بد ما حساب رسی گردد و هر کسی به سزای اعمال خود برسد. (1) خداوند در سوره کهف آیه 21 در مورد داستان چنین می فرماید:

«وَ کَذلِکَ اَعْثَرْنا عَلَیْهِمْ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقُّ وَ اََنَّ السّاعَةَ لا رَیْبَ فیها...؛ بدین نحو [اهل شهر] را بر آنها واقف کردیم تا بدانند که وعده خدا راست است و در [وقوع] قیامت تردیدی نیست». (2)

ص:184

در حالی که به آن منظره حیرت انگیز خیره شده بود با خود زمزمه می کرد: چگونه پروردگار اینها را زنده خواهد کرد؟

پس خداوند اراده کرد که به او پاسخ عملی دهد. پس او و دراز گوشش را میراند و پس از گذشت صد سال زنده کرد. سپس از او پرسید: چه مدت در اینجا به سر برده ای؟... چون ارمیای پیامبر در ابتدای روز، آن افکار را در ذهن خود گذرانده بود و خدا هنگام عصر زنده اش کرده بود، پاسخ داد: قسمتی از روز، یا تمام روز را، خداوند فرمود: تو در اشتباهی، اکنون صد سال است که تو در اینجا درنگ کرده ای. ارمیای پیامبر نگاهی به چهره خود کرد و تغییری ندید. تعجب کرد که چگونه در این صد سال وضعش عوض نشده؟ فرمان داده شد که به دراز گوش و غذاهای خود بنگر، که ارمیا به آشامیدنی (انجیر و انگور و شیر) نیز نظر کرد و دید آنها تغییر نکرده اند، ولی از درازگوش خود جز استخوان های پوسیده و ذرات پراکنده چیز دیگری باقی نمانده است.

در همان حال خداوند ذرات پراکنده و استخوان های پوسیده آن حیوان را در مقابل دیدگان او جمع آوری کرد و به شکل اولیه اش بازگرداند. «عزیز» پاسخ پرسش خود را یافت. او دانست که گذشت زمان مانع زنده شدن مردگان نیست. (1)

امیر المؤمنین علی علیه السلام در نهج البلاغه در این باره می فرماید:

حَتَّی اِذا تَصَرَّمَتِ اْلأمُورُ وَ تَقَضَّتِ الدُّهُوُر وَ أََزِفَ النُّشُورُ، أَخْرَجَهُمْ مِنْ ضَرائِحٍ الْقُبُور وَ اَوْکارِ الطُّیُورِ وَ أَوْجِرَةِ السِّباعِ وَ مَطَارِحِ الْمَهالِکِ سِراعاً اِلی اَمْرهِ مُهْطِعینَ اِلی مَعادِهِ. (2)

آنگاه که کارها پایان پذیر و رستاخیر نزدیک شود، خداوند مردم را از میان قبرها و آشیانه پرندگان و لانه درندگان و میدان های نابودی و هلاکت بیرون می آورد در حالی که برای انجام فرمان خدا می شتابند و به سوی معاد و جهان ابدی که

ص:185

خداوند برای آنان قرار داده به سرعت می روند.

ص:186

او پاسخ داد: طاقت ندارم.

مأموران الهی برای اینکه شخص، مرد نیکوکاری بود، عدد به عدد تازیانه ها را کم کردند و آن نیکوکار نیز در جواب می گفت طاقت ندارم. تا اینکه مأموران گفتند: دیگر این یک تازیانه را باید بزنیم. مرد نیکوکار پرسید: به خاطر چه گناهی این تازیانه را می زنید؟

مأموران در پاسخ گفتند: چون تو یک روز بدون وضو نماز خواندی و از کنار مظلوم عبور کردی، ولی او را یاری نکردی. پس از آن، همان یک تازیانه را زدند. قبر آن نیکوکار پر از آتش شد. (1)

ص:187

ص:188

ص:189

بودن روز واپسین (سرای جاویدان) و نیز تهذیب نفس، تزکیه روح و خودسازی و کسب کمالات معنوی باز می دارد. حال چه خوب است که انسان خود را از این بت، درونی (دنیا دوستی) که سرانجام آن جز زوال و انحطاط فکری و روحی چیزی دیگری نیست و نیز از قوانینی که برای رسیدن به آن در ذهن پرورانده _ که این تلاش هم برای ساکن شدن در قلمروی فنا است _ رهایی دهد و باشد مثل انسان هایی که دل بستگی و رغبت خود را در رشته ایمان پیوند زدند؛ یعنی ایمان به قوانینی آوردند که مبتنی بر ابدیت حیات بشر است که فقط سعادت ابدی انسان _ که هدف والای انسان نیز هست _ در آن نهفته است. در واقع این افراد با بصیرت ناشی از اعتقاد به معاد (جاودانگی حقیقی) تشخیص داده اند که رو نمودن به دنیا ارزشی ندارد و نیز همه ویژگی آن چون غم و اندوه، رنج و محرومیت، شیرینی و تلخی اش زودگذر و فانی است. بنابراین دنیا را معبری (محل عبور) بیش نمی داند. یعنی دنیا را مانند قافله ای گذران که مدتی مقیم خاک، گشته می داند. از این رو، بر این اعتقادند که نباید خود را به دنیا سرگرم کنند و آن را آباد کنند. قرآن درباره این افراد (در سوره بقره، آیه 4) می فرماید؛ آنان کسانی هستند که به آخرت و سرای جاویدان یقین دارند. با این معرفت یقینی است که آنها توانسته اند بت دنیا را بشکنند _ و دنیا را آن گونه بخواهند که هدف از خلقتشان در آن هست، یعنی رسیدن به کمال. (1) تا اینکه برسند به جایی که به جز خدا نبینند و این بالاترین سعادت است که همان قرب الی الله است که هر سعادتی با این ملاک سنجیده می شود. از این رو، این گونه افراد در این دنیا زندگی می کنند، اما به آن دل بستگی ندارند.

«هنگامی که روح انسان از ایمان به حق سرشار گردید و به ابدیت خود اطمینان یافت، احساس قدرت فزاینده و نیروی شگرفی خواهد کرد و اینجاست که خود را

ص:190

از وابستگی مطلق به ارزش های ناپایدار زمینی بی نیاز می بیند، و در حقیقت، مالک جهان می شود. به عبارت دیگر، رهروان سرمنزل ابدیت از نعمت های زمینی فقط به عنوان وسیله ای برای رسیدن به مقصد برین استفاده می کنند». (1)

امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

کَفیٰ بالْمَرءِ سَعادَةً اَنْ یَعْرِف عَمّا یَفْنی وَ یَتَوَلَّهُ بِما یَبْقی. (2)

برای سعادت و نیک بختی انسان همین بس که روی برگرداند از آنچه نابودشدنی است و مشتاق گردد بدانچه ماندنی است.

ص:191

را بپرستید و کار خوب انجام دهید، باشد که رستگار شوید.» این آیه حاکی از ارتباط بین بندگی خداوند و رسیدن به فوز رستگاری است.

و در آیات 14 و 15 سوره طه، علت لزوم بندگی را با وجود جاودانگی و معاد تبیین می کند و همچنین خدا در آیه 7 سوره عنکبوت، علت لزوم بندگی خدا را به بازگشت به سوی خود معرفی کرده است.

ص:192

تلاش نماید. خدا در آیه 110 سوره کهف، در این باره می فرماید:

... فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا.

... پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد، باید به کار شایسته بپردازد و هیچ کسی را در پرستش پروردگارش شریک نسازد.

ص:193

مبارک خواهد بود؛ زیرا ثمره های نیکویی به بار می آورد. ازاین روست که می توان گفت این غم و اندوه نه تنها مشکل آفرین نیست، بلکه سازنده است؛ زیرا چنین غم و اندوهی قطعاً به دنبال خود پشیمانی از اعمال گذشته را به همراه دارد. «کیست که بپذیرد، به دنبال عمل ناپسند و ناروا، مؤاخذه در کار است و به هیچ وسیله ای نمی توان از زیر بار مسئولیت شانه خالی کرد، از کرده خویش پشیمان نشود؟» (1) و چون به دنبال آن غم و اندوه، ندامت و پشیمانی حاصل می شود، دیگر مشکلی نخواهد بود و جای نگرانی نیست؛ چون این ندامت و پشیمانی، توبه است و باید گناهان گذشته را با اعمال خیری که قرآن ترسیم نموده، جبران کرد. بدیهی است از چنین غم و اندوهی باید استقبال کرد.

طبق بیان قرآن کریم (سوره زمر آیه 23)، غم و اندوه حاصل از توجه به عذاب و جزای الهی در پناه توجه به لطف و رحمت او چنان نیست که در انسان ایجاد یأس و نومیدی کند و موجب تزلزل و سستی گردد، بلکه موجب تعادل یافتن خوف و رجا می گردد. اگر کسی خداوند را به این نشناسد که رحمتش بر غضبش سبقت می گیرد، ممکن است دچار خیالات واهی و یأس و سرخوردگی شود. یأس ناشی از نا امیدی از رحمت خداوند با آموزه های هیچ یک از ادیان الهی _ به خصوص با آیین پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله _ منطبق نیست و خداوند همواره انسان ها را با بیان های روح بخش و امید افزا به سوی خود می خواند.

ص:194

همین زمان محدود به دست آورد. از این رو، فرصت ها را از دست نمی دهد. حال به چند مورد از این فرصت ها اشاره می کنیم. البته استفاده از فرصت فقط برای انجام یک سری اعمال نیک و یا دوری از یک سری اعمال ناشایست نیست، بلکه استفاده از فرصت ها می تواند ظرفیت انسان را نیز در پرستش خداوند تکامل دهد یا خدای نکرده، ظرفیت طغیان را در صورت از دست دادن فرصت ها بالا ببرد.

ص:195

تدبیر و از تنبلی و کسالت پرهیز کرد تا به یک تجارت سالم دست یابند. (1) منظور از تجارت سالم همان به دست آوردن زاد و توشه (انفاق، زهد، تزکیه نفس، عبادت، و...) برای سرای جاویدان و اخروی خود می باشد.

ازاین روست که این گونه افراد نه تنها از کوچک ترین غفلت که باعث خسران و ضرر و زیان است؛ دوری نمی کنند، بلکه با روحیه همت مضاعف برای رسیدن به هدف خود که همان رهایی از درد و عذاب الیم است، تلاش می کنند. از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «نِعْمَ العَونُ الدُّنیا علی الاخِرَةِ؛ دنیا بهترین یار و یاور آخرت است». (2)

ص:196

به استقامت کنندگان».

«بر این اساس، ظرفیت و توان انسان ها در برابر متاع دنیوی به محک آزمایش گذارده می شود و این اعتقاد به سرای ابدیت است که ظرفیت درون شخص را با یک دگرگونی عمیق کیفی وسعت می بخشد و مثل امواج پی در پی گسترش می یابد، تا آنجا که خودکامگی نفس و حسّ آزمندی دیوانه وار او و شرارت ناشی از آن را برای چپاول این بهره ها در میزان وسیع زندگی، مهار می کند و مجموعه نهادها و خصیصه هایش را در کنترل می گیرد و در نتیجه، انسان به امید پاداش های بزرگ و بیم از کیفرهای سخت، از هجوم بی رویه و گرایش نامعقول به بهره های مادی اجتناب خواهد ورزید». (1) و (2)

اطمینان شور آفرین و دل پذیر ناشی از چنین روحیه ای (اعتقاد به جاودانگی) به وی این ویژگی را می بخشد که در برابر مظاهر فریبنده جهان و خواسته های نفسانی، محکم و استوار بایستد، نه دیگر ناله اش از کمبودها و حوادث فرساینده بلند می شود و نه کامیابی ها او را به دام خودپرستی و غرور می افکند، تمام اموری که برای سایرین ایجاد خودباختگی می کنند، در او اثر نامطلوبی نخواهد بخشید. برای روشن شدن مطلب، مثالی می آوریم. انسان ها وقتی با فقر و فشار، گرفتاری و مشکلات، رنج و مشقت، غم و مصیبت، یا به وسیله پول، عنوان، مقام و قدرت و... در بوته امتحان قرار می گیرند، عده ای به دلیل خوی و خصلت ها، دل بستگی ها، تربیت نادرست، محیط

ص:197

آلوده، آموزش گمراه کننده نمی توانند از عهده آزمایش الهی بیرون آیند و در میدان امتحان مردود و گمراه می شوند، در پرتگاه انحراف فکری و انحطاط اخلاقی سقوط می کنند. اگر دچار فقر باشند، با دزدی، غش در معامله و رشوه و...، دین خود را به دنیا می فروشند. اگر در موقعیت سیاسی و نظامی و مقام و قدرت قرار دارند، با حیف و میل بیت المال، بی عدالتی، تبعیض و ستم به جامعه، نمی توانند امتحان خود را به خوبی پس بدهند. و به دره انحطاط سقوط می کنند.

در مقابل این افراد می توان در حد اولی از پیامبرانی چون حضرت ابراهیم، حضرت موسی و حضرت سلیمان و حضرت یوسف و حضرت ایوب و پیامبر عظیم اسلام و امامان علیهم السلام نام برد که آزمایش برای آنان اسباب کسب درجه و وسیله کرامت است یا بقیه مردم که به مقام و منزلت عالی رسیده و از بندگان مقرب و عبد صالح پروردگار شده اند، بر اثر پشت سرگذاشتن امتحان های الهی است. به یقین می توان گفت اگر ابتلا و آزمایش در کار نبود، حضرت ابراهیم علیه السلام، آن ابراهیم علیه السلام بت شکن و حضرت موسی علیه السلام، فرعون برانداز نبود.

ازاین روست که این انسان ها نه از مصایب دنیا دل گیر می شوند و نه از آسایش دنیا، دگرگون (مغرور و متکبر نمی شوند). اگر هم در فقر قرار گرفتند، خویشتن را حفظ می کنند و خود را نمی بازند. این گونه افراد به خاطر اعتقاد به جاودانگی وقتی در معرض آزمایش الهی قرار می گیرند، نه تنها از عمل به دستورهای الهی دست نمی کشند، بلکه این آزمایش های الهی را نعمتی برای خود می دانند؛ چون از این طریق می توانند مقام معنوی خود را رشد و ترقی دهند و از پاداش بزرگ الهی برخوردار شوند. شاید در ظاهر، این افراد در سختی و گرفتاری به سر می برند، ولی در حقیقت، آنها با آن سختی و ابتلائات، در آسایش و خوشی و آرامش به سر می برند و از این همه فشار لذت می برند؛ چون خود را به خدا نزدیک تر می کنند.

ص:198

صدا و سیما روشن می شود؛ چون بیش از 1700 بار در قرآن درباره مسئله جاودانگی، قیامت، برزخ، بهشت و جهنم تذکر داده شده است.

متأسفانه در برنامه های فعلی صدا و سیما، موردهایی که یادآور مسئله آخرت و زندگی جاودانه در آن و نشان دادن پستی زندگی دنیا باشد، کم به چشم می خورد. از این رو، کیفیت برنامه سازی صدا و سیما درباره این مسئله باید به گونه ای باشد که نتایج زیر به دست آید:

الف) روشن شدن تمام زوایا و ابعاد مختلف زندگی جاودانه بشر؛ یعنی عالم ذر، عالم دنیا، عالم برزخ، عالم قیامت، بهشت و جهنم. باید برنامه ها به گونه ای باشد که سیر انسان در این عوالم مختلف برای همگان روشن شود.

ب) علاوه بر روشن شدن مسئله جاودانگی باید این مسئله دغدغه روزانه همه افراد باشد؛ یعنی هر لحظه مراقب رفتار خود و در حال محاسبه آن بر اساس قوانین دین باشند. در ظاهر به نظر می رسد یاد مرگ و قیامت سبب افسردگی و خمودی انسان ها می شود، اما با توجه به اینکه این مسئله، هماهنگ با فطرت انسانی است، از نظر روان شناسی اسلامی اطمینان روحی و رفتاری را به ارمغان می آورد. به عبارت دیگر، اعتقاد به جاودانگی زندگی آخرت و اعتقاد به گذرا بودن و محدودیت زندگی در این دنیا، سبب جلوگیری انسان در ارتکاب به گناهان و توفیق انسان در اطاعت خداوند می شود. همین دوری از گناهان و اطاعت خدا مایه اطمینان و آرامش اوست همچنان که در قرآن، آمده است که انسان با یاد خدا آرامش می گیرد.

ج) باید ترویج مسئله جاودانگی در صدا و سیما به گونه ای باشد که سبب بلوغ فکری سه سطح مختلف جامعه شود:

یک _ سطح عمومی؛ یعنی ساخت برنامه هایی برای کودکان، نوجوانان و عموم مردم که دارای تحصیلات عالی نیستند.

دو_ سطح تخصصی؛ یعنی ساخت برنامه هایی برای جوانان و نیروهای متخصص جامعه در رشته های مختلف.

سه _ سطح بنیادین؛ یعنی ساخت برنامه هایی که مخاطب آن، نخبگان سیاسی،

ص:199

فرهنگی و اقتصادی جامعه هستند.

ص:200

ص:201

ص:202

بکوشد قبل از ریاست جامعه، در درون خود ریاست بر همه قوا را فراهم کند. در بخش های ادراکی بر وهم و خیال و در بخش های تحریکی بر شهوت و غضب، فرمان روا باشد». (1)

«جاهل که معنای ریاست واقعی را نمی داند، هم در تحلیل و تببین حقیقت آن اشتباه می کند و هم در تطبیقش بر مصداق در می ماند. او بدن را بر روح مسلط و آن را امیر و رییس می کند و بر کرسی ریاست می نشاند و روح الهی را تحت اسارت بدن می گیرد. بدن، لذت جسمانی طلب می کند و بدین جهت روح را وادار می کند که برای تأمین رفاه بدن بیندیشد و راه حل ارائه کند تا بدن به آن لذت جسمانی برسد. از آن به بعد، نقشه هایی که کشیده می شود، برای آن است که بدن فرمان دهد و روح اسیر شده باید اطاعت کند. به عنوان مثال، روح، نقشه می کشد هر درس و بحثی را که خوانده، به پای لذت بدن بریزد و بدن را اطاعت کند.

اگر درس خوانده ها بخواهند به نظام اسلامی خیانت کنند و به جامعه مسلمین آسیب برسانند، بیشتر از درس نخوانده ها آسیب می رسانند. همه سلاح های خانمان سوز توسط درس خوانده ها اختراع و شناخته شده است». (2)

ص:203

صاحب کتاب مجمع البحرین، «جاه» را این گونه معنا کرده است: «[جاه]: عبارت است از قدر و منزلت داشتن؛ یعنی فلان کس صاحب مقام و منزلت است». (1)

جوهری در کتاب صحاح اللغه نیز چنین بیان کرده است: «[جوه: جاه:] به معنای قدر و منزلت است؛ یعنی وی صاحب منزلت است». (2)

ص:204

برای کسانی قرار می دهیم که در زمین، خواستار برتری و فساد نیستند و فرجام (خوش) از آنِ پرهیزکاران است». (قصص: 83)

«آنچه سبب محرومیت انسان از مواهبِ سرای آخرت می شود، در حقیقت، همین دو است: برتری جویی (استکبار) و فساد در زمین که همه گناهان در آن جمع است؛ چرا که هر چه خدا از آن نهی کرده، حتماً برخلاف نظام آفرینش انسان و تکامل وجود بوده [است]. بنابراین، ارتکاب آن، نظام زندگی او را بر هم می زند. [پس] مایه فساد در زمین است». (1)

صاحب تفسیر المیزان می نویسد:

مراد از گردن فرازی در آیه این است که بر بندگان خدا استعلا و استکبار بورزند، و منظور از فسادانگیزی این است که خواستار گناهان و نافرمانی خدا باشند که برتری جویی یکی از مصادیق فسادخواهی است و اگر از میان فسادها، خصوص برتری جویی را نام برده، به خاطر اهمیت فوق العاده اش مطرح شده است. حاصل معنای آیه این است که این خانه آخرت، یعنی بهشت را اختصاص به افرادی می دهیم که نمی خواهند با برتری جویی بر بندگان خداوند یا هر معصیتی دیگر، در زمین فساد راه بیندازند. (2)

منظور ما از جاه طلبی، همان ریاست طلبی، مقام پرستی و علاقه به منزلت داشتن در دل هاست. چنان که از معنای لغوی و اصطلاحی واژه نیز روشن شد، انسان های دور از اخلاق اسلامی و بی توجه به دین، درصدد هستند که از این راه، دیگران را تحت فرمان خود درآورند و بر آنان حکمرانی کنند.

ص:205

موقعیت خواهی در میان مردم نیز دارای علل و انگیزه هایی است که شناخت آنها در پیشگیری و درمان این رذیله اخلاقی مؤثر است.

بدون تردید، ریاست طلبی و مقام خواهی، یک بیماری خطرناک و از رذایل اخلاقی و یکی از مهم ترین انحرافات اخلاقی در روابط سیاسی و اجتماعی است که مقدمه و منشأ سایر خطاها و لغزش ها می گردد. علل و انگیزه های زیادی باعث این بیماری می شود که به ذکر چند علت می پردازیم». (1)

ص:206

بنابراین، جاه طلبی برای کسانی که خواهان مقام دنیوی هستند، دوست داشتنی تر از ثروت و مال است.

2. مال و ثروت در معرض خطر و نابودی است؛ چون از دستبرد دزدان و غاصبان و طمع ورزی ستمگران در امان نیست و نگه داری آن با زحمت و همراه با هزینه سنگین است. هرگاه قلب ها در تصرف و تسخیر شخص مورد نظر و احترام قرار گیرند، دزدان، غاصبان و نابخردان، توانایی راه یابی به قلب را ندارند و گنجینه دل ها پر از علاقه و دوستی به فرد صاحب مقام و منزلت است. ازاین رو، شخص مورد احترام از این نظر آسوده خاطر و مطمئن است.

3. جاه و منزلت، بدون هزینه و زحمت امکان گسترش دارد؛ زیرا افرادی که به کمال شخص معتقد باشند، با عشق و علاقه، به تبلیغ و ترویج شخص موردنظر می پردازند و دل های افراد دیگر را نیز تسلیم و منقاد مراد خود می کنند. افزایش ثروت جز با زحمت و پذیرش هزینه و خطرهای احتمالی میسر نیست. بدین سان، طبیعی است که علاقه و محبت به مقام و ریاست بیش از علاقه به مال باشد». (1)

«قابل توجه است به همین اندازه که جاه طلبی، دل های مردم را به خود مشغول می کند و آنان می توانند به اهداف و اغراض شهوانی دست یابند، به همان نسبت، خطر دین گریزی و ارزش زدایی در افراد جاه طلب وجود دارد». (2)

ص:207

این شکست را جبران کنند.» (1) گفته اند که «علت میل شدید قیصر به قدرت، وجود دست فلجش بود؛ یا روزولت در دوران کودکی، کودکی خجول و نازک نارنجی بود؛ و یا ناپلئون در دوران کودکی همیشه وسیله خنده هم کلاسانش بود. اغلب خلبانان مشهور و سربازان شجاع نیز در دوران کودکی، بچه ننه شمرده می شدند و روی این اصل بعدها تصمیم گرفته اند با ترقیات لازم، به خود و سایرین ثابت کنند که آن قدرها هم ضعیف و ناتوان نبوده اند». (2)

بنابراین، توهین و تحقیر از سوی دیگران به عقده تبدیل می شود و انگیزه جاه طلبی و میل به قدرت در انسان خواهد شد.

ص:208

و به همه دل می بندد، اما در حقیقت بعضی از این ها کمال حقیقی و بعضی کمال وهمی است که اصل و ریشه ای ندارد، بلکه سعی در طلب آن، نادانی و زیان کاری و تضییع وقت و زبونی است. شکی نیست که مال و جاه، کمال نیست؛ زیرا قدرت و استیلا بر اموال از راه تصرف در آنها و بر دل ها و بدن ها به وسیله تسخیر و به فرمان درآوردن آن ها، با مرگ پایان می پذیرد. بنابراین، هر که آن را کمال پندارد، نادان است.

مردم در گرداب این نادانی گرفتارند و گمان می کنند که قدرت بر اجساد به قهر و غلبه و بر اموال به وسیله گسترش ثروت و توانگری، و بر تعظیم دل ها به سبب جاه و منزلت، کمال است و چون عقیده به کمال بودن اینها پیدا کردند، آنها را دوست می دارند و چون به آنها دل بستند در جست وجوی آنها برمی آیند، و چون به دنبال آنها رفتند بدان ها مشغول می شوند و جان و عمر خویش بر سر آنها می گذارند. در نتیجه، کمال حقیقی، یعنی علم و آزادگی را که موجب قرب به خداست، فراموش می کنند. اینانند که زندگی دنیا را به آخرت خریدند. پس در عذاب ایشان هرگز تخفیف داده نخواهد شد و یاری نمی شوند. (1)

در بین دانشمندان غربی، افراد زیادی هستند که جاه و مقام و ریاست و قدرت را کمال می پندارند.

«از جمله این متفکرین، نیچه است که یکی از حکمای آلمان در اواخر قرن نوزدهم است. او انسان ها را به دو بخش خواص و عوام تقسیم کرده و حق زندگی را تنها برای خواص قایل است؛ یعنی این خواصند که برای رسیدن به تمایلات نفسانی شان می توانند دست به هر کاری بزنند، گرچه آن کار به نابودی طبقه عوام که اکثریت انسان را تشکیل می دهند، تمام شود. او می گوید: «انسان» باید کوشش نماید تا خود را به مرتبه برتر برساند و مردمی برترند که از نیک و بد برتر باشند، عزم و اراده داشته [باشند]، و قید و بند تکلیف نفس را بگسلانند... غیرپرستی چیست؟ خود

ص:209

را باید خواست و خود را باید پرستید. ضعف و ناتوانی را باید رها کرد تا از میان برود... مرد برتر آن است که نیرومند زندگی کند و هواها و تمایلات خود را برآورده نماید، خوش باشد و خود را خواجه و خداوند دیگران بداند و هر مانعی که برای خواجگی پیش بیاید، از میان بردارد و از خطر نهراسد و از جنگ و جدال نترسد». (1)

«نیچه، تمام اصول انسانی و اخلاقی را که دانشمندان بدان معتقد بوده، برای احیای آن می کوشند، به باد استهزا [می گیرد و] می گوید: همه اینها از ضعف نفس است. رأفت و رقت قلب از عجز است و فروتنی و فرمان برداری از فرومایگی است. حلم و حوصله و عفو و اغماض، از بی همتی و سستی است. مردانگی باید اختیار کرد. بشر باید به مرتبه برتر برسد...». (2)

در بینش الهی، همه مقام ها و پست های ظاهری، از مقام سلطنت و ریاست، تا مقام وزارت و وکالت و استانداری و فرمان داری و مقام های پایین تر، تکلیف و وظیفه به شمار می آید و همه آنها بار امانتی است که اگر بدون خیانت به مقصد برسد، برای صاحب آن مقام، وسیله کمال است و اگر به خوبی از عهده حفظ آن امانت الهی برنیاید، نه تنها کمال نیست، بلکه مایه شقاوت و بدبختی خواهد بود.

بنابراین، پست و مقام به خودی خود برای انسان کمال نیست، بلکه انسانِ باکمال و باکفایت باید به پست ها گمارده شود، نه آنکه به وسیله پست و مقام، کامل گردد و به مقصد نهایی خویش برسد. پس از تصدی این مقام نیز اگر به خوبی از عهده تکلیفش برآمد و بار امانت را به مقصد رساند، این عمل، وسیله ای برای کمال اوست وگرنه مایه وبال و عذاب ابدی اش خواهد شد.

ص:210

ص:211

ص:212

ص:213

ص:214

ص:215

پدرت، معاویه برای تو از مردم بیعت نمی گیرد! یزید گفت: آیا به نظر تو این کار، شدنی است؟ مغیره گفت: آری.

یزید که تحت تأثیر حرف های مغیره قرار گرفته بود، نزد پدرش معاویه رفت و کلام مغیره را بازگو کرد. معاویه دستور داد مغیره را حاضر سازند. مغیره آن چه به یزید گفته بود، به معاویه نیز گفت و ادامه داد: شما شاهد بودید که بعد از قتل عثمان، امت اسلامی دچار چه اختلاف های شدیدی شد و چه خون های زیادی ریخت. یزید، جانشین خوبی برای تو خواهد بود تا بعد از تو پناه گاهی برای مردم باشد و از خون ریزی و فتنه جلوگیری شود.

معاویه گفت: چه کسانی در این کار، مرا یاری خواهند کرد؟ مغیره گفت: من تعهد می کنم که از مردم کوفه برای یزید بیعت بگیرم. زیاد بن ابیه (پدر عبیدالله) نیز از مردم بصره برای ولایت عهدی یزید بیعت خواهد گرفت. مردم شهرهای دیگر هم در بیعت با یزید مخالفت نخواهند کرد.

معاویه با هدف بیعت گرفتن برای یزید، مغیره را در پُست حکومت کوفه تثبیت کرد و از برکناری او منصرف شد.

مغیره نزد یاران خود بازگشت و در پاسخ آنها که از ماجرای برکناری اش می پرسیدند، گفت: من پای معاویه را در رکابی قرار دادم که حکومت اموی سال ها به هجوم خود بر امت محمد صلی الله علیه و آله ادامه دهد و شکافی در مسیر آنها ایجاد کردم که هرگز ترمیم نشود.

وی برای عملی ساختن افکارش به کوفه برگشت و مسئله بیعت با یزید را با یاران خود و هواداران بنی امیه مطرح کرد. آنها نیز پیشنهاد او را پذیرفتند. او، فرزندش موسی، را به همراه گروهی ده نفره به سوی شام فرستاد و سی هزار درهم در اختیار آنان گذاشت. آنان نزد معاویه رفتند و از بیعت با یزید سخن گفتند و معاویه را تشویق کردند که هر چه زودتر این کار را انجام دهد. معاویه در پاسخ گفت: این مطلب را فعلاً اظهار نکنید، ولی بر همین رأی و اندیشه باشید. سپس از

ص:216

فرزند مغیره پرسید: پدرت دین این افراد را به چه قیمتی خریده است؟ پاسخ داد: به سی هزار درهم. معاویه گفت: به راستی، دین برای این اشخاص بسی بی ارزش بوده است که آن را به این قیمت ناچیز فروخته اند؟ (1)

مغیره می خواست با یک تیر، دو نشان، بلکه چندین نشان بزند؛ زیرا با پیشنهادش ابتدا حکومتش در کوفه ادامه می یافت و اگر یزید به حکومت می رسید، چه بسا ارتقای مقام هم پیدا می کرد. بنابراین، هم پیشنهاد مغیره از جاه طلبی سرچشمه می گرفت و هم استقبال معاویه و یزید بدان جهت بود.

ص:217

است و تو هرگز به این آرزوی دیرینه خود نخواهی رسید. پس هر کاری که می توانی، انجام ده که بعد از من، روی شادی را در دنیا و آخرت نخواهی دید. می بینم که سر تو را در کوفه بر سر نی می گردانند و کودکان، سرت را هدف قرار می دهند و به طرف آن سنگ پرتاب می کنند». (1)

ص:218

پس هر دو از آن حضرت ناامید شدند و درخواست کردند تا به آنها اجازه دهد به عمره روند. امام علی علیه السلام فرمود: منظور شما، عمره نیست. آنان قسم یاد کردند که قصد عمره دارند و منظور دیگری ندارند و به دنبال پیمان شکنی نیستند. امام علی علیه السلام فرمود: پس تجدید بیعت کنید و آنها هم با قسم های محکم، تجدید بیعت کردند، ولی وقتی از نزد ایشان خارج شدند، امام علی علیه السلام به فردی که در آن جا بود، فرمود: والله آنها را جز در فتنه ای که به جنگ و اختلال برمی خیزند، نخواهی دید. او گفت: یا امیرالمؤمنین! صبر می کنیم تا قضای الهی صورت گیرد.

وقتی طلحه و زبیر به مکه رفتند، هر کسی را که دیدند، گفتند: ما بیعت علی را در گردن نداریم و اگر بیعت کردیم، از روی اکراه بود.

سخنان آنها به امام علیه السلام رسید و حضرت نفرینشان کرد. در نهایت، فتنه جمل را به راه انداختند و با هم دستی عایشه به جنگ با امام علی علیه السلام برخاستند. در این جنگ، پنج هزار نفر از لشکریان آنها به هلاکت رسیدند و خود آنان نیز به خاطر ریاست طلبی کشته شدند. (1)

ص:219

ص:220

ص:221

حکومت های خودکامه و شیطانی است که با تمام قوا با آن مبارزه می کنند. این شیوه فرعونی، یعنی تحقیر مردم، با شدت هرچه تمام تر در عصر و زمان ما بر همه جوامع فاسد حاکم است. اگر فرعون برای رسیدن به این هدف (ریاست طلبی)، وسایل محدودی در اختیار داشت، طاغوتیان امروز با استفاده از وسایل ارتباط جمعی، مطبوعات، فرستنده های رادیو تلویزیونی و انواع فیلم ها و حتی ورزش در شکل انحرافی و ابداع انواع مدهای مسخره، به تحقیر ملت ها می پردازند تا در بی خبری کامل فرو روند و از آنها اطاعت کنند. به همین دلیل، دانشمندان و متعهدان دینی که خط فکری و مکتبی انبیا را تداوم می بخشند، وظیفه ای سنگین در مبارزه با برنامه «استخفاف عقول» بر عهده دارند که از مهم ترین وظایف آنهاست». (1)

«از زمان آدم تا اکنون، اکثر عداوت ها و مخالفت ها با انبیا و اوصیا، سببی جز حب جاه نداشته [است]. نمرود به همین جهت آتش برای [سوزاندن] ابراهیم خلیل برافروخت و همچنین حق امیرالمؤمنین علی علیه السلام از ایشان غصب شده و خانواده خلافت الهیه به واسطه جاه طلبی غارت شده است». (2)

«نیز آنچه در سقیفه گذشت، نشان از جاه طلبی است و همین طور تسلیم نشدن معاویه در مقابل حکومت علی علیه السلام دلیلی جز جاه طلبی و حفظ مقام و ریاست [بر] منطقه دندان گیر شام به همراه نداشت. همین طور طلحه و زبیر به رغم بیعتی که با علی علیه السلام کرده بودند، به کدامین بهانه ای آوای جنگ سر دادند؟ آنان که سرمایه های هنگفتی داشتند، خانه های مجللی ساخته بودند و کنیزان فراوانی در اختیار داشتند! یا عمرو بن عاص که برجسته ترین معاون معاویه بود و خود را شریک جنایت های او کرد، به دنبال چه هدفی بود؟ آیا مشکل مالی داشت یا به دنبال رسیدن به حکومت مجدد مصر بود؟» (3)

ص:222

ص:223

شهامت و سلحشوری و ایمان را در آنها خفه می کردند تا بتوانند با خیالی آسوده به حکومت خودکامه خویش ادامه دهند. ایجاد شکاف و تفرقه و اختلاف در جامعه، بهترین راه سوءاستفاده از مردم و تسلط بر آنها و به خفت کشاندن همه آنهاست. پیامبران الهی، مخصوصاً پیامبر اسلام، سعی داشتند نیروهای خفته جوانان را بیدار و آزاد سازند و حتی به زنان درس مردانگی بیاموزند و آنها را در صف مردان، در برابر مستکبران قرار دهند». (1)

امام خمینی رحمه الله می فرماید:

آن چیزی که سر راه اسلام قرار داده اند، این حکومت های فاسد است. با دست حکومت های فاسد و با تبلیغ حکومت های فاسد، این نژادپرستی ها و گروه پرستی ها در بین مسلمین رشد کرده است. عرب ها را در مقابل عجم ها و ترک ها قرار داده اند و عجم ها را در مقابل ترک ها و عرب ها و همه نژادها را در مقابل یکدیگر قرار داده اند. (2)

ص:224

پیروانش را نیز به هلاکت اندازد.» (1) بنابراین، نتیجه ریاست طلبی، هم هلاک شخص ریاست طلب و هم هلاک پیروان اوست. کسانی که دوست دارند مردم، پیرو آنها باشند، دنباله روهای خود را نیز در آتش ریاست طلبی خویش می سوزانند و عزت و شخصیت اجتماعی آنها را نابود می کنند. ازاین رو، از انتخاب چنین رهبرانی باید پرهیز کرد.

ص:225

است. (1)

بنابراین، ریاکار تمام همتش را صرف جلب توجه مردم می کند تا منزلتش نزد آنان به خطر نیفتد و همیشه به این موضوع می اندیشد که چه کارهایی انجام دهد تا مایه جلب قلوب مردم شود و جاه و منزلت او نزد آنان بالا رود و بر شهرتش افزوده گردد. بنابراین، نباید فریب زاهدنمایی افراد را خورد؛ زیرا زاهدنمایی که از جاه طلبی ناشی می شود.

ص:226

تکبر خاستگاه مفاسد فراوان، بلکه مادر همه مفاسد است. امامان معصوم علیهم السلام، کسانی را که به ریاست و قدرت می رسند و به ریاستشان تکبر می ورزند، احمق معرفی می کنند. امیر مؤمنان، حضرت علی علیه السلام در این باره فرمود: «مَنِ اخْتَالَ فِی وِلایَتهِ أبانَ عَنْ حِمَاقَتِه؛ کسی که در ریاستش تکبر کند، حماقتش را آشکار می سازد». (1)

از روایات چنین استفاده می شود که انسان های احمق و پست، وقتی به ریاست های زودگذر دنیا می رسند، خود را گم می کنند و هیچ کس را نمی شناسند و حتی در برابر خداوند گردن کشی می کنند. این ریاست چندروزه، سبب تکبر و غرور آنها می شود که سرانجام آن، ذلت و زبونی است. خداوند، کسانی که از سر تکبر به جای آنکه مردم را به سوی اطاعت از خدا بخوانند، به سوی خود جذب می کنند و خویشتن را صاحب مقدرات آنان می دانند، ذلیل و خوار خواهد کرد. امیر مؤمنان، علی علیه السلام به مالک اشتر می نویسد:

در علوی و بزرگی، از برابری با خداوند برحذر باش و از اینکه خود را شبیه خداوند قرار دهی دوری کن؛ چرا که خداوند هر جبّاری را ذلیل، و هر متکبری را خوار می کند. (2)

مسلمان مسئول و صاحب مقام سعی می کند زیر دستانش تنها از خداوند بترسند، نه آنکه آنها را از خود بترساند و از روی تکبر، جلال قدرت و سلطه و عظمت برای خود به وجود آورد؛ چون اگر چنین رفتار کرد، خداوند، او را ذلیل و نابود خواهد کرد.

ص:227

دانشمندان علم اخلاق برای پیشگیری از رذایل اخلاقی و درمان آنها، از دو شیوه «شناخت درمانی» و «رفتاردرمانی» استفاده کرده اند. رذیله اخلاقی ریاست دوستی نیز با همین شیوه ها قابل درمان است. ازاین رو، راهکارهای پیشگیری از جاه طلبی و درمان آن را از نگاه اسلام پی می گیریم. روش شناخت درمانی، با ایجاد تغییر در شناخت افراد نسبت به پی آمدهای رذیله اخلاقی و جای گزینی بینش درست، راه را برای پیشگیری از جاه طلبی مهیا می کند. روش رفتاردرمانی با ایجاد دگرگونی در رفتار و عملکرد، زمینه را برای اصلاح رذیله اخلاقی فراهم می آورد. (1)

ص:228

و تبدیل، درس بزرگی برای انسان است تا فریفته مقام های دنیایی و ریاست های اجتماعی نشود و آنها دل خوش نکند؛ زیرا دنیا یک روز به کام کسی است و روز دیگر بر خلاف مراد او می گذرد. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

روزگار، دو روز است؛ روزی به سود تو و روزی به زیان تو. روزی که به سود توست، ناسپاسی مکن و روزی که به زیان توست، شکیبا باش. (1)

برخلاف دستور امیرالمؤمنین علی علیه السلام، برخی افراد وقتی از مقام و منصب خود عزل می شوند و های هوی جلال و عزتشان فرو می نشیند، چنان ماتم زده اند که گویا از مقام انسانیت سقوط کرده اند؛ به مرگ خود راضی می شوند و به هر دری می زنند تا به مقام از دست رفته خود باز رسند و تا زنده اند به این تلاش و تکاپو مشغولند. این در حالی است که مؤمن باید بداند ریاست ها ناپایدارند و همان گونه که آمده اند، زمانی هم خواهند رفت. پس نباید به آنها دل بست. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «الدولة کَما تُقبل تُدبر؛ ریاست همان گونه که روی می کند، پشت خواهد کرد». (2)

ص:229

احمد نراقی نیز می گوید:

لحظه ای تأمل کنید در گرفتاری صاحبان مقام، و غم و غصه شان که در حال ریاست، اکثر اوقات خالی از هم و غم نمی باشند، و هر لحظه دامن خاطرشان در چنگ فکر باطلی قرار دارد و هر ساعتی گریبان حواسشان گرفتار امر مشکلی می باشد، هر دمی با دشمن در جنگ و ستیز می باشند. گاهی در فکر مواجب نوکر و غلام و زمانی در پختن سودای خام؛ روزگارشان به تملق و خوش آمدگویی به پایان می رسد و عمرشان به نفاق با این و آن می انجامد. نه در شب خواب راحت دارند و نه در روز عیش و استراحت. (1)

بنابراین، در جاه و مقام، برخلاف ظاهرشان، خوشی و راحتی نیست.

ص:230

در روایات، به گمنامی و پرهیز از شهرت جویی تشویق شده است و امامان معصوم علیهم السلام، در مقام آگاه ترین افراد بر مسائل اخلاقی و اجتماعی، پیروان خود را به کناره گیری از مردم فرا خوانده اند. بنابراین، شایسته است که صاحبان جاه و مقام و کسانی که درصدد کسب شهرت و آوازه اند، به دعوت پیشوایان معصوم علیهم السلام پاسخ مثبت دهند و گمنامی و فرودستی را برگزینند. همچنین اخباری را که در ستایش گمنامی و فقدان جاه و حشمت وارد شده از نظر بگذرانند. در این صورت، صفاتی را مؤمن باید داشته باشد، با یقین و شناخت، در خود ایجاد می کنند.

ص:231

میسر نخواهد شد». (1)

ملااحمد نراقی در این باره می نویسد:

عمده در علاج صفت جاه طلبی، قطع طمع کردن است از مردم این حاصل نمی شود مگر به قناعت. هر که قناعت را پیشه خود گرداند، از مردم، مستغنی و بی نیاز شده و چون از آنان بی نیاز شد، رد و قبول مردم نزد او یکسانند. (2)

ص:232

پندآموزی، بسنده است... . (1)

به یاد مرگ بودن و نگاه به سرانجام زندگی آنان که دارای قدرت و مقام بودند، ولی اکنون جز قبر خاکی، نشانی از آنان نیست، عاقل را از ریاست طلبی که مانع تربیت اصیل اسلامی است، باز می دارد و زمینه را برای تربیت و پرورش خصلت ها و رفتارهای خداخواهانه آماده می کند. بدون شک، چنانچه انسان در روند زندگی خود متذکر مرگ باشد، در برنامه ریزی و استفاده از موقعیت[های] اجتماعی، زندگی و نشاط همیشگی جهان برزخ و قیامت را با لذت های دروغین چندروزه دنیا معامله نمی کند». (2)

ص:233

بررسی قدرت طلبی ستمگرانی مانند معاویه و امویان و عباسیان در تاریخ اسلامی، یا پادشاهان ظالم قاجار و نیز تاریخ قدرت طلبانی همچون هیتلر و ناپلئون، در قالب فیلم های سینمایی و سریال ها و حتی انیمیشن، بر شناخت و فرهنگ عمومی مردم اثرگذار است و زمینه های دوری آنها را از این رذیله اخلاق و صفت نابهنجار اجتماعی فراهم می سازد.

ص:234

ص:235

ص:236

و عدالت خواهان از عزت و شرافت خود دفاع می کنند». (1)

سیره جهادی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و برخی امامان معصوم علیهم السلام، به ویژه قیام حرکت آفرین امام حسین علیه السلام در روز عاشورا، والاترین ارزش های معنوی را پیرامون جهاد به جهانیان آموخته است و اقتدا به ایشان، پیروزی و بهره مندی از امدادهای الهی و زنده شدن ارزش های الهی را به ارمغان خواهد آورد.

ص:237

ص:238

سوم _ آزادی اسرا در مقابل اخذ خون بها و یا مبادله آنها با اسیر مسلمان؛

چهارم _ آزادی بدون قید و شرط». (1)

ص:239

ص:240

می پردازد. (1)

«اسلام همچنان که از اسم آن فهمیده می شود، دین صلح و هم زیستن است». (2) امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «فَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسانِهِ وَ یَدِهِ؛ پس مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او آزاری نبینند». (3)

«انسان به حکم عاطفه انسان دوستی، جنگ را اقدامی وحشیانه و غیر انسانی می داند، اما گاهی شرایطی پیش می آید که هیچ راهی جز توسل به جنگ برای او باقی نمی ماند. اگر جامعه ای مورد تجاوز واقع گردید، باید به حکم عقل و فطرت از حقوق خود دفاع کند و دفاع از حق، حق طبیعی هر موجود زنده ای است». (4)

ص:241

«در زمانی که جنگ بر فرد یا جمعیتی تحمیل می شود، تمام قوانین آسمانی و بشری به آن فرد یا جمعیت مورد هجوم، حق می دهد تا از خود دفاع کند. به این نوع از جهاد، جهاد دفاعی گویند. جنگ هایی مانند جنگ احزاب، احد، موته، تبوک، بدر، حنین و بعضی دیگر از جنگ های اسلامی، جنبه دفاعی داشته است». (1)

خداوند در قرآن، با اشاره به نخستین دفاع مسلمانان که در غزوه بدر رخ داد، می فرماید: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتِلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ؛ به کسانی که جنگ بر آنها تحمیل شده رخصت (جهاد) داده شده است؛ چراکه مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پیروزی آنان بسیار تواناست». (حج: 39)

دفاع انواع مختلفی دارد. گاهی دفاع در حیطه زندگی شخصی است که به جان و مال و آبرو مربوط است و گاهی دفاع از اساس اسلام و در قلمروی آن است. (2)

ص:242

انسان برای دفاع از جان خود و بستگانش، حق دارد هر تدبیری بیندیشد و با هر وسیله ای که می تواند دفاع کند. بر او واجب است که در مقام دفاع، نهایت تلاش خویش را برای دور کردن مهاجم انجام دهد، چنان که امام خمینی رحمه الله در این باره فرمود:

اگر مهاجم به قصد قتل به انسان هجوم آورد، واجب است از خویش دفاع کند؛ اگرچه بداند دفاع او بی فایده است، حق تسلیم شدن ندارد. (1)

ص:243

ص:244

اسلامی را مورد هجوم قرار دهد، بر مسلمانان واجب است که به هر وسیله ای که می توانند با بذل جان و مال و... دفاع نمایند. (1)

خداوند در آیات 190 تا 195 سوره بقره به مسئله دفاع نظامی اشاره می کند و به مسلمانان اجازه می دهد که هر جا کفار مکه قصد آسیب زدن به آنان را داشتند، در برابرشان بایستند و مبارزه کنند. (2) در آیه 194 آن هم به مسلمانان اجازه داده شده است که حتی در ماه های حرام (ذیقعده، ذیحجه، محرم و رجب) در مقابل تجاوز مشرکان دفاع کنند؛ زیرا مشرکان به خیال اینکه مسلمانان در این ماه ها اجازه دفاع ندارند، به دنبال اهداف شوم خود بودند. (3)

درباره دفاع نظامی، بیان دو نکته لازم است: نخست آنکه حضور در جبهه ها برای افراد، «واجب کفایی» است؛ یعنی به میزانی که جبهه های نبرد به نیروی رزمنده نیاز داشته باشد، بر مسلمانان واجب است آن تعداد نیرو را فراهم آورند. دیگر آنکه جهاد نظامی بر زن، کودک، پیر، کر، لنگ، کور، مریض و زمین گیر واجب نیست و این موارد جزو موانع وجوب جهاد به شمار می روند. (4)

ص:245

این حکومت و حفظ آن باید اقدام و تلاش کنند. (1)

بی تردید، سیاست حکومت های غیر اسلامی، در جهت استکبارورزی و منفعت طلبی و به بند کشیدن کشورهای اسلامی است. ازاین رو، سیاست های جامعه اسلامی باید در مسیر دفع این گونه تجاوزها، و دفاع از اسلام در مقابل استکبار باشد.

ص:246

که مسلمانان باید با راهکارهای مناسب اقتصادی، در برابر این تجاوز بایستند و از اسلام دفاع کنند. (1)

به بیان دیگر، آنان موظفند استقلال اقتصادی خویش را حفظ کنند و از هرگونه وابستگی که مایه ذلت و سرشکستگی شان می شود، بپرهیزند.

ص:247

است، محرومند». (1)

همچنین در آیات 11 _ 14 سوره حشر به جنبه های دیگر نبود ایمان در متجاوزان پرداخته شده است. «به تعبیر دیگر، در مورد پیکار همه اقوام بی ایمان در میان خودشان و سپس پیکار با مؤمنان و نمونه های [آن] در تاریخ معاصر، [بارها] دیده ایم که وقتی افراد بی خبر از خدا به جان هم افتاده[اند]، چنان محکم یکدیگر را کوبیده اند که انسان در جنگجویی آنها شک نمی کند؛ اما هنگامی که در مقابل گروهی مؤمن و آماده «شهادت فی سبیل الله» قرار می گیرند، فوراً خود را به پشت سلاح ها و سنگرها و دژهای مستحکم می کشند و وحشت سر تا پای آنها را فرا می گیرد. به راستی، اگر مسلمانان، ایمان و ارزش های اسلامی را زنده و حاکم کنند، باز در مقابل دشمنان از چنین عامل برتری برخوردار خواهند بود.

... ادامه همین آیه، به عامل دیگری برای شکست و ناکامی آنها پرداخته، می فرماید: «به ظاهرِ آنها که می نگری، آنها را متحد و متفق تصور می کنی، درحالی که دل های آنها پراکنده است و این به دلیل آن است که قوی هستند ناآگاه و فاقد تعقّل.

راستی که قرآن در تحلیل مسائل، بسیار دقیق و الهام بخش است؛ می گوید: «تفرقه و نفاق درونی» ناشی از «جهل و بی خبری و نادانی» است؛ چراکه «جهل» عامل شرک است، و شرک عامل پراکندگی، و پراکندگی سبب شکست؛ و به عکس، «علم» عامل توحید در عقیده و عمل و اتفاق [و] هماهنگی است که آن هم به نوبه خود سرچشمه پیروزی ها است.

به این ترتیب، انسجام ظاهری افراد بی ایمان و پیمان وحدت نظامی و اقتصادی آنها هرگز نباید ما را فریب دهد، چراکه در پشت این پیمان ها و شعارهای وحدت، دل های پراکنده ای قرار دارد، و دلیل آن هم روشن است؛ زیرا هر کدام حافظ منافع مادی خویشند و می دانیم منافع مادی همیشه در تضاد است. درحالی که وحدت [و]

ص:248

انسجام مؤمنان بر اساس اصولی است که تضاد در آن راه ندارد؛ یعنی [بر اساس] اصل ایمان و توحید و ارزش های الهی است. بنابراین، هرجا شکست و ناکامی، دامن مسلمین را بگیرد، طبق آیات قرآنی دلیلش این است که از حقیقت ایمان فاصله گرفته اند و تا باز نگردند، وضع آنها دگرگون نخواهد شد». (1)

ص:249

مبارزه با چنین رژیمی، جهاد ابتدایی است و نوعی دفاع از حقوق انسان ها نیز هست. البته اگر دولت های کافر، مانع گسترش اسلام و نشر معارف اسلامی نباشند، حکومت اسلامی با آنها کاری نخواهد داشت. (1)

ص:250

را به هم می زنند. (1)

ص:251

جنگ با کسی است که برای این ماه ها حرمتی قائل نیست.

7. برخلاف جهاد دفاعی که مشروط به نیاز است، جهاد ابتدایی در طول سال، یک بار بیشتر وجوب ندارد.

8. پیش از مقابله در جهاد ابتدایی، واجب است کفار به اسلام دعوت شوند و اگر قبول نکردند، آن وقت با آنان مقابله شود، ولی در جهاد دفاعی، دعوت به اسلام نیست.

9. امام مسلمین در جهاد ابتدایی نمی تواند به قهر و غلبه، هزینه جهاد را از اموال مسلمین تأمین کند، ولی در دفاع، جایز است.

10. در جهاد ابتدایی، پافشاری کفار در کفرشان موجب نقض عقد ذمه، امان، صلح و عهد نمی شود، ولی در جهاد دفاعی، به مجرد هجوم دشمن، این عقود نقض می شود.

11. در جهاد ابتدایی هر کس وظیفه دارد برای هزینه جنگ از مال خود انفاق کند و در صورت بروز کمبود مالی، پرداخت هزینه های جنگ بر او واجب نیست، ولی در دفاع، ولو منجر به ضرر مالی هم شود، لازم است.

12. غنایم در جهاد ابتدایی، واجب است به تفصیلی که در محل خود ذکر شده، تقسیم شود، ولی در دفاع، اگر فتح و پیروزی متوقف باشد، به صرف غنایم در تجهیز نیروی رزمی، تقسیم نمی گردد.

13. در جهاد ابتدایی، سزاوار نیست به دشمن شبیخون زده شود یا توسط سمومات کشته شود، بلکه جمعی از فقها در صورتی که ضرورتی وجود نداشته باشد، حکم به حرمت کرده اند، ولی در دفاع، تفاوتی بین اوقات نیست.

14. جهاد ابتدایی اگر بدون اذن امام باشد، تمامی غنایم متعلق به امام است، ولی در دفاع، در صورت لازم نبودن مال برای تجهیزات رزمی و امور مشابه، غنایم با اذن امام، بین مقاتلین تقسیم می شود». (1)

ص:252

ص:253

اگر بر آن نیز قدرت نداشتید، به وسیله دل هایتان پیکار کنید.

 الجِهادُ عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: علی الأمرِ بِالمَعروفِ والنَّهی عَنِ الْمُنْکَرِ و الصِّدْقِ فی المَواطِنِ وَ شَنآنِ الفاسِقینَ. (1)

جهاد چهار شاخه دارد: امر به معروف، نهی از منکر، پایداری در جبهه های جنگ، و دشمنی با تبهکاران.

 إِذا لَقِیْتُمْ عَدُوَّکُمْ فِی الحَرْبِ فَأَقِلُّوا الْکَلامَ وَ اَکْثِروا ذِکْرَاللهِ عَزَّوَجَلَّ. (2)

هرگاه در میدان نبرد، با دشمن روبه رو شدید، کمتر سخن بگویید و ذکر خدای عزّوجلّ را فراوان بر زبان جاری کنید.

ص:254

وارد می شوند.

امام علی علیه السلام

 «اَلْجَنَّةُ تَحْتَ ظِلالِ السُّیُوفِ؛ بهشت زیر سایه شمشیرهاست». (1)

ص:255

فی دینه. (1)

هرکس جهاد [در راه خدا] را ترک کند، خداوند لباس خواری بر او بپوشاند و او را در زندگی تنگدست گرداند و دینش تباه شود.

امام علی علیه السلام

 «اِسْتَحْیُوا مِنَ الْفِرارِ فَاِنَّهِ عارٌ فی الْاَعْقاب وَ نارٌ یَوْمَ الحِسابِ؛ از فرار کردن شرم کنید که ننگی است در نسل آینده انسان، و آتشی است در روز حساب». (2)

امام رضا علیه السلام

 حَرَّمَ اللهُ الفِرارَ مِن الزّحْفِ؛ لِما فیهِ مِن الوَهْنِ فِی الدِّینِ و الاسّتِخْفافِ بالرُّسُلِ و الأئمّه العادِله. (3)

خداوند فرار از میدان جهاد را حرام کرده است؛ زیرا سبب ضعف دین و خفیف شدن پیامبران و پیشوایان عادل علیه السلام است.

ص:256

ص:257

شهادت رسید. من نیز با اینکه در آن معرکه حاضر بودم، نتوانستم به آرزوی خویش دست یابم. دیشب در خواب، پسرم را با چهره ای زیبا دیدم که در باغ بهشت و کنار نهرهای آن سیاحت می کرد، [او] به من گفت: به ما ملحق شو تا در بهشت رفیق ما گردی. ای پیامبر عزیز! من هرچند که پیر هستم و استخوان هایم پوک شده است، ولی لقای پروردگار را دوست دارم. از خداوند بخواه تا شهادت را نصیبم فرماید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای این پیرمرد شیفته حق، دعا کرد. او در جنگ احد، چون شیرمردان جوان شرکت کرد و با دشمنان جنگید و سرانجام به آرزوی خود، شهادت رسید. (1)

ص:258

جنگ، وقتی بدن مبارک او را در میان کشتگان یافتند، دیدند که هشتاد جراحت از ضربات شمشیر و زخم تیر و نیزه بر تن دارد. (1)

ص:259

سه جنازه روی شترش گذاشته بود و مهار شتر را به طرف مدینه می کشید. عایشه پرسید: چه خبر؟ هند گفت: خدای را سپاس که رسول خدا سلامت است و بگو مصیبت ها هرچه سخت باشد، بر ما آسان است. عایشه پرسید: این جنازه ها از کیست؟ گفت: جنازه[های] پسر و شوهر و برادرم هستند. پرسید: به کجا می بری؟ گفت: می برم تا در مدینه دفن کنم.

پس از این حرف، هند هرچه خواست که شتر را به سمت مدینه بکشاند، نتوانست. شتر زانو [می زد] و بر زمین می خوابید. هند دید وضع عجیبی است و حیوان حاضر نیست به طرف مدینه برود، اما به طرف احد به آسانی و سرعت حرکت می کند. او با خود گفت شاید رمزی در کار باشد. ازاین رو، به حضور پیامبر رسید و جریان را عرض کرد. پیامبر فرمود: آیا شوهرت هنگام خارج شدن از خانه چیزی نگفت؟ هند عرض کرد: وقتی از خانه خارج می شد، رو به قبله کرد و گفت: خدایا! مرا دیگر به نزد خانواده ام برمگردان و شهادت را نصیبم فرما! حضرت فرمود: دعای خالصانه این مرد شهید مستجاب شده است. به همین علت خداوند نمی خواهد جنازه او برگردد. سپس حضرت دستور داد که هر سه شهید را در همان احد دفن [کنند]. (1)

جالب توجه اینکه قبر عبدالله و عمرو، در احد در معبر مسیل قرار داشت، زمانی سیلی آمد و قبر آنها را برد. جنازه عبدالله را دیدند که دست روی جراحت خود گذاشته بود. همین که دستش را برداشتند، خون از جای جراحت بیرون شد. به ناچار، دست او را به جای خود گذاشتند. جابر می گوید: پس از چهل و شش سال پدرم را در قبر بدون تغییر جسد یافتم، مثل اینکه در خواب بود. گیاه حُرمُل (اسپند خوش بویی) که روی ساق هایش ریخته بودند، تازه بود. خواستم بوی خوشی بر بدنش بریزم، اصحاب گفتند: او را به حال خود بگذار و تغییری مده. (2)

ص:260

ص:261

ص:262

می یابیم، از جمله بشارت دادن سعادت جاودانی به جهادگران، (1) وعده جبران خسارت مالی (2) و تحریک عواطف برای حمایت از ستم دیدگان. (3)

ص:263

با وی در صلح باشند خواسته های نامشروعشان را بر آن تحمیل کنند. (1)

یکی از راه های تجهیز نظامی، انفاق و کمک مالی مسلمانان است. جهاد به همان اندازه که به مردان بااخلاص و قوی نیاز دارد، به مال و امکانات مادی نیز نیازمند است؛ زیرا در جهاد، هم آمادگی روحی و جسمی لازم است و هم اسلحه مناسب و تجهیزات جنگی. ازاین رو، در قرآن (2) بر مسئله انفاق کردن برای تهیه تجهیزات نظامی تأکید شده است. به ویژه در صدر اسلام، بسیاری از مسلمانان با وجود شور و عشقشان برای شرکت در جهاد، به دلیل فقر، قدرت تهیه تجهیزات نظامی را نداشتند. (3)

با اینکه بُرد و باخت و شرط بندی در اسلام به کلی حرام است، در کتاب های فقهی بابی با عنوان «سبق و رمایه» وجود دارد که بر اساس آن برد و باخت در مسابقات اسب دوانی و تیراندازی، با هدف تقویت بنیه نظامی و دفاعی مسلمانان، جایز شمرده شده است. (4)

ص:264

محصولات کشاورزان رسیده بود و برای کشاورزان و دامداران آن زمان، ایام سرنوشت سازی بود. دوری راه و گرمی هوا در محل جنگ مسلمانان با روم، بر عوامل بازدارنده قبلی اضافه شده بود. در اینجا آیات الهی به یاری مردم شتافت و با این عوامل منفی مبارزه کرد. در آیات فوق، قرآن با شدت هرچه تمام تر مردم را به جهاد دعوت می کند و گاهی با زبان تشویق و گاهی با زبان ملامت و گاهی با زبان تهدید با آنان سخن می گوید؛ ابتدا می گوید: «ای مؤمنین! چرا هنگامی که به شما گفته می شود در راه خدا جهاد کنید سستی و سنگینی به خرج می دهید و تمایل دارید در وطن بمانید و به سوی میدان جهاد، حرکت نکنید»، که این مسئله، کنایه قرآن به تمایل به دنیا و چسبیدن به زرق و برق آن و توجه به زن و فرزند و کسب و کار به جای توجه به جهاد است. سپس قرآن با [لحنی] ملامت آمیز می گوید: «آیا به زندگی این دنیا و این زندگی پست و زودگذر و ناپایدار، به جای زندگی وسیع و جاویدان آخرت راضی شدید، با اینکه متاع دنیا در برابر زندگی آخرت یک امر ناچیز است؟ چگونه انسان عاقل تن به چنین مبادله زیان باری می دهد».

پس از آن، قرآن با بیان تهدید آمیز می گوید: «اگر شما به سوی مردان جنگ حرکت نکنید، خداوند [با] عذابی دردناک شما را مجازات می کند و اگر گمان می کنید با پشت کردن شما به میدان جهاد، چرخ پیشرفت اسلام از کار می افتد سخت در اشتباهید؛ زیرا خداوند گروهی غیر از شما، از افراد با ایمان و مصمم و مطیع را به جای شما قرار خواهد داد. گروهی که از هر نظر مغایر با شما هستند، و اراده و شهادت آنها مانند شما نیست. بنابراین، هیچ زیانی به خداوند و آیین پاک او وارد نمی شود». (1)

ص:265

شکست سختی از مسلمانان متحمل شدند. قرآن در این آیات، شش دستور مهم به مسلمانان درباره جنگ داده است:

یک _ «ای کسانی که ایمان آورده اید، هنگامی که گروهی از دشمنان را در برابر خود در میدان نبرد ببینید، ثابت قدم باشید»؛ یعنی یکی از نشانه های بارز ایمان، ثابت قدم ماندن در همه زمینه ها، مخصوصاً در پیکار با دشمن است.

دو_ «خدا را فراوان یاد کنید تا رستگار و پیروز شوید.» شکی نیست که منظور از یاد خدا، تنها ذکر لفظ نیست، بلکه خدا را در درون جانْ حاضر دیدن و به یاد علم و قدرت بی پایان و رحمت وسیعش بودن [است]. این توجه، روحیه سرباز را تقویت می کند و در پرتو آن احساس [می کند] که در میدان مبارزه تنها نیست. یاد [پروردگار] و عشق به خدا، عشق به زن و فرزند و مال و مقام را از دل بیرون می راند و توجه به خدا سربازان را از توجه به دنیا که باعث سستی در جنگ می شود بیرون می برد.

سه _ یکی دیگر از دستور[ها]، توجه به مسئله رهبری و اطاعت از دستور پیشوا است.

چهار_ پرهیز از پراکندگی و دعوا در جنگ، و داشتن وحدت کلمه در برابر دشمن؛ زیرا کشمکش و اختلاف سربازان در میدان جنگ نخستین اثرش سستی و ناتوانی و ضعف در مبارزه است و نتیجه این سستی از میان رفتن قدرت، هیبت و قوت رزمندگان اسلام است.

پنج _ دستور به صبر در برابر حوادث سخت جنگ، و استقامت [ورزیدن]. صبر و استقامت به معنای تحمل روحی مشکلات [است].

شش _ بازداشتن مسلمانان از پیروی از کارهای ابلهانه و اعمال غرور آمیز و بی محتوا و سر و صدای توخالی و بی معنا». (1)

ص:266

ص:267

امدادهای غیبی یکی از قوانین و سنت های الهی است؛ چراکه پیامبران الهی از خداوند امدادهای ویژه را درخواست می کردند. در قرآن، این درخواست از زبان نوح، لوط، تالوت و یارانش، و همچنین رسول اکرم صلی الله علیه و آله و مؤمنان نقل شده است؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جنگ بدر از خداوند چنین درخواستی می کند و خداوند با فرستادن فرشتگان امدادگر، به درخواست ایشان پاسخ می دهد.

هرچند امدادهای غیبی یکی از سنت های الهی است، سنت خداوند نیز در قالب علل و اسباب طبیعی و عادی جریان می یابد و خداوند تنها در موارد استثنایی، عوامل غیر عادی را جای گزین اسباب عادی می کند. بنابراین رزمندگان اسلام بدون بهره مندی از تجهیزات نظامی و بدون استقامت در جنگ، پیروز نمی شوند و نباید همواره منتظر امدادهای غیبی باشند.

در آیات مختلف قرآن به مسئله امدادهای غیبی در جنگ اشاره شده است که بعضی موارد را بیان می کنیم:

یک _ فرستادن سپاه نامرئی: در قرآن، در سه مورد از فرستادن لشکرهای نامرئی یاد شده دو_ یاری مسلمانان با فرشتگان: در جنگ های صدر اسلام یکی از امدادهای الهی، فرستادن فرشتگان یاری گر برای یاری پیامبر و مسلمانان بوده است. (1)

است و آنها یاری دهنده سپاه توحید معرفی شده اند. (2)

سه _ آرام کردن دل های مؤمنان. (3)

چهار_ خواب کوتاه و سبک. (4)

پنج _ نزول باران: در جنگ بدر، لشکر قریش پیش از مسلمانان به چاه های بدر رسید و آنجا را تصرف کرد. مسلمانان نیز ناگزیر شدند در سرزمینی خشک فرود آیند. تشنگی و ترس از کثرت دشمنان و فراوانی ادوات جنگی آنان، بر مسلمانان

ص:268

چیره شده، ولی نزول باران همه این مشکلات را برطرف کرد. (1)

شش _ ایجاد هراس در دل های دشمنان. (2)

هفت _ فرستادن بادهای ویرانگر. (3)

هشت _ کم جلوه دادن لشکر دشمن. (4) و (5)

ص:269

درحالی که خداوند سرای جاویدان و سعادت همیشگی را برای شما می خواهد. البته این آیات، با گرفتن فدیه و آزاد ساختن اسیران جنگی در صورت مصلحت جامعه اسلامی، مخالفتی ندارد، بلکه می گوید نباید مجاهدان به این منظور اسیر بگیرند. (1)

«پرداخت فدیه ممکن است به صورت های مختلف باشد، که در صدر اسلام نیز وجود داشت:

یک _ گرفتن وجه نقدی: گاهی رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از فتوحات جنگی در برابر آزادی اسرا از ثروتمندان دشمن تاوان می گرفت.

دو_ سوادآموزی در حکم فدیه: رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از جنگ بدر، [به] هر اسیری که مال نداشت، ده نفر از کودکان مدینه را می سپرد تا به آنها نوشتن بیاموزد و چون کودکان نوشتن فرا می گرفتند و ورزیده می شدند، او را آزاد می کرد.

سه _ مبادله اسیر: گاهی به جای فدیه گرفتن، اسرای [کافر] در دست مسلمانان با اسرای مسلمان که در دست کفار اسیر بودند، مبادله می شد که این تبادل اسرا، شکل دیگری از فدیه [است].

باید توجه داشت که مسلمانان می توانند بدون گرفتن فدیه و بی قید و شرط نیز اسرا را آزاد کنند و همچنین حاکم اسلامی می تواند بر اساس مصلحت تا مدت ها اسرای جنگی را نگاه دارد و در زمان مساعد آنها را آزاد [کند]. (2)

«اسلام که آیین رحمت است، سفارش می کند عادلانه ترین و کریمانه ترین رفتار با اسرای جنگی صورت گیرد. طبق قوانین اسلامی کسی حق ندارد به اسرا آسیبی برساند. قرآن کریم در آیه 70 سوره انفال می فرماید: ای پیامبر! به کسانی که در دست شما اسیرند، بگو اگر خدا در دل های شما خیری سراغ داشته باشد، بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید و خداوند آمرزنده و مهربان است. این پیام مهرآمیز قرآن، روحیه شکست خورده اسیران را بازسازی [می کند] و به آنان نوید

ص:270

زندگی بهتر را می دهد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جنگ بدر به اصحابش دستور داد که با اسیران به احترام برخورد کنید، مسلمانان هنگام غذا خوردن، اسیران را بر خود مقدم می داشتند». (1)

امیر مؤمنان، علی علیه السلام درباره رفتار نیک با اسیران جنگی می فرماید: «خوراندن غذا به اسیر و نیکی کردن به او واجب است، اگرچه فردا اعدام شود». (2)

ص:271

ب) اموال غیر منقول: سرزمین هایی که مسلمانان با جنگی به دست می آوردند، اموال غیر منقول و غنیمت به شمار می آمد. در نبرد خیبر، مسلمانان قلعه های متعدد و نخلستان های بسیاری را به غنیمت گرفتند. پیامبر یکی از قلعه ها را سهم خمس قرار داد و بقیه را میان شرکت کنندگان در جنگ تقسیم فرمود، ولی نخلستان ها را به صاحبان آنها واگذار کرد تا در آنجا کار کنند و در برابر، نیمی از محصول خود را به مسلمانان بدهند.

ج) اسیران: چنان که توضیح داده شد، حاکم اسلامی، طبق احکامی مردان و زنان و کودکانی را که در جنگ اسیر می شدند تقسیم می کرد. (1)

ص:272

مردم جهان نمی توانند میزان ثواب آنها را درک کنند. هنگامی که گام به میدان برای نبرد بگذارند و نیزه ها و تیرها رد و بدل شود و جنگ تن به تن شروع گردد، فرشتگان با پر و بال خود اطراف آنها را می گیرند و از خدا تقاضا می کنند که در میدان، ثابت قدم باشند، در این هنگام منادی صدا می ز ند: «اَلْجِنَّةُ تَحْتَ ظِلالِ السُّیُوفِ؛ بهشت در سایه شمشیرهاست.» در این هنگام، ضربات دشمن بر پیکر شهید، ساده تر و گواراتر از نوشیدن آب خنک در روز گرم تابستان است. (1)

و هنگامی که شهید از مرکب فرو می غلتد، هنوز به زمین نرسیده، حوریان بهشتی به استقبالش می شتابند و به او خوشامد می گویند و نعمت های بزرگ معنوی و مادی که خدا برای [وی] فراهم ساخته است، برایش شرح می دهند و وقتی بر زمین قرار می گیرد، زمین به او خطاب می کند: آفرین بر روح پاکیزه ای که از بدن پاکیزه پرواز [می کند]، بشارت باد، نعمت هایی در انتظار تو است که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر دل هیچ بشری خطور نکرده است.

سپس از جامه های بهشتی بر او می پوشانند و نگهبانان بهشت با نهایت عطرافشانی به استقبالش می شتابند. [پس] منزلگاه خود را در بهشت مشاهده می کند و به روح او خطاب می شود به هر جای بهشت که بخواهی می توانی بروی و گذر کنی.

و دیگر اینکه وجه الله _ که پیامبر و ائمه اطهار [هستند] _ را می نگرد و به لقای ایشان که بالاترین درجه سعادت است نائل می آید؛ و نیز حق شفاعت بعد از پاکان والامقامی همچون پیامبران و عالمان، به شهیدان نیز رسیده است. بنابراین، آنان می توانند از دیگران، پیش خداوند متعال شفاعت کنند و دیگر اوصاف شهیدان این است که بدن آنان _ اگر در معرکه جهاد زخم خورند و همان جا جان بازند _ نیازمند غسل و کفن نیست و بدن شهید در چنین حالتی پاک است. (2)

ص:273

ص:274

آورد. (1)

ص:275

ص:276

امروز زنده نگه داشتن یاد شهیدان هشت سال جنگ تحمیلی عراق با ایران و احیای ارزش های مختلف این دفاع، بر صدا و سیما لازم است. در اینجا به برخی از این وظایف اشاره می کنیم:

الف) نمایش فیلم های سینمایی و مستند از جنگ تحمیلی و جلوگیری از فراموشی ایثارگری های مجاهدان جنگ.

ب) بزرگداشت ارزش های جهادی مانند ایثار رزمندگان و جانبازان و شهیدان و خانواده های ایشان از طریق ابزارهای مختلف رسانه ای.

ج) حفظ روحیه جهاد و تشویق مردم به شرکت در عرصه های مختلف مبارزه و جلوگیری از فراموش شدن مسئله جنگ و جهاد.

د) تولید برنامه های جدید و خروج از ابزارهای رسانه ای کلیشه ای، مانند فیلم سینمایی و فیلم مستند و میزگردها؛ و ساختن قالب های جدید هنری و رسانه ای برای انتقال مفاهیم مربوط به جهاد در اسلام.

ص:277

ص:278

ص:279

ص:280

هدف می شناسد و شتابان سوی آنها حرکت می کند.

امام حسین علیه السلام در این باره فرمود:

مَنْ حَاوَلَ اَمْراً بِمَعْصِیةِ اللهِ کان أفوتَ لِما یَرْجُو وَ أَسْرَعَ لِما یَحْذَرْ. (1)

هرکس بخواهد چیزی را از راه گناه به دست آورد، حتماً ناامید می شود، و زمانی متوجه می شود که شتابان [در مسیر] خلاف مطلوب خود می رفته است.

انسان با پیروی از نفس (نفس امّاره) از اقیانوس لطف و رحمت الهی بی بهره می ماند و به سراب خوشبختی می رسد؛ چنین انسانی هرچه بیشتر به سمت خواهش های نفسانی مانند ثروت، شهرت و... می رود، جز افزایش دلهره روحی و آشوب درونی نصیبی نمی یابد، درحالی که خداوند و فرستادگانش، وی را به هوشیاری در مسیر تکامل حقیقی فرا خوانده اند. این تکامل نیز بدون مبارزه با نفس امکان پذیر نیست. با مبارزه با نفس است که انسان می تواند خود را از امراض نفسانی برحذر دارد؛ امراضی که نه تنها درد ندارند و احساس نمی شوند، بلکه معمولاً انسان از آنها لذت هم می برد. ازاین رو امیر مؤمنان، علی علیه السلام فرمود: «خالِفِ الْهَوی تَسْلَمْ؛ با نفس مخالفت کن تا سالم بمانی». (2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مبارزه با نفس را جهاد اکبر نامیده است. (3) جهاد با نفس، در ظاهر مبارزه با لذت ها و خوشی هاست، ولی در باطن مبارزه با امراض روحی است که موانع تکامل را از بین می برد. انسان با جهاد اکبر، خود را از پیله هواهای نفسانی آزاد می کند تا نور حق بر قلبش بتابد.

آغاز این مبارزه، ترک محرمات و گناهان، بندگی خدا و عبادت، و مطیع بودن در برابر خداست. در حقیقت، پرستش خدا همان تزکیه نفس است. «عبودیت، صراط مستقیم و عهد دیرین خداست که انسان را از شرک و خودخواهی و

ص:281

هواپرستی و تباهی می رهاند و به سیر صعودی و مقصود والای کمال می رساند». (1)

عبودیت، انسان را به مقامی می رساند که جز خدا به هیچ توجه ندارد و از هرچه رنگ تعلق می پذیرد، رها می شود. هیچ عملی از او جز برای رضای خدا سر نمی زند و این گونه است که به قرب ربوبی دست می یابد. انسانی که به این مقام می رسد، هیچ گونه استقلالی برای خود قائل نیست و در ارتباطی دائمی و شهود عرفانی با خدا، به سر می برد. در این مقام و مرتبه اثری از خود انسان و «انیّت» باقی نمی ماند و هرچه هست، خداست و بس.

ص:282

می شود فلانی جهاد کرد به این معناست که قدرت خود را به کار انداخت و متحمل مشقّت گردید و تلاش توأم با رنج کرد. (1) در آیات قرآن نیز، بارها کلمه جهاد آمده است: «وَابْتَغُواْ إِلَیهِ الْوَسِیلَه وَجَاهِدُواْ فِی سَبِیلِهِ؛ به سوی خدا وسیله جویید و در راه او تلاش کنید». (مائده: 35)

ص:283

ملامت گر نامیده می شود؛ و اگر اعتراض به شهوت ها را رها سازد و از آنها اطاعت کند نفس اماره است.

بنابراین، مراتب مختلف نفس را می توان چنین توصیف کرد:

الف) نفس مطمئنه: نفسی نورانی است که هیچ رذیله ای در آن نیست و آراسته به اخلاق حمیده و نیکو است. به تعبیر دیگر، نفس مطمئنه، نفس آرامش یافته در تجلی اسماء و صفات خداوند تبارک و تعالی است. در قرآن درباره این نفس آمده است: «أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آگاه باشید که با یاد خدا دل ها آرام می گیرد.» (رعد: 28) و «یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّه...؛ ای نفس مطمئنه...». (فجر: 27)

امام علی علیه السلام نیز درباره این نفس فرموده است: «لَیْسَ عَلی وَجْهِ الأَرْضِ أَکْرَمُ علی اللهِ سَبْحانَهُ مِنَ النَّفسِ المُطیعَه لِأَمْرِهِ؛ نزد خداوند سبحان، چیزی گرامی تر از نفسی که مطیع فرمان او باشد، در زمین وجود ندارد». (1)

ب) نفس لوامه: نفس لوامه حالتی است بین نور و تاریکی، و تردد و تلوّن میان خیر و شر که هرگاه از آن شرّی صادر شود، انسان را ملامت کند تا آن عمل را رها سازد یا بلافاصله توبه کند. در قرآن آمده است: «وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَه؛ و (باز) نه! سوگند به وجدان سرزنش گر». (قیامت: 2)

ج) نفس امّاره: نفس اماره حالتی است درونی، مایل به طبیعت بدنیّه که به پیروی از هوای نفس دستور می دهد. خداوند در این باره می فرماید: «وَمَا أَصَابَکَ مِن سَیِّئَه فَمِن نَّفْسِکَ...؛ و هر بدی که به تو رسد از جانب نفس توست... .» (نساء: 79) و «وَمَا أُبَرِّیءُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ...؛ و من نفس خود را، چراکه نفس اماره قطعاً به بدی امر می کند...». (یوسف: 53)

امیرمؤمنان علی علیه السلام، نیز در این باره می فرماید: «إِنَّ هذِهِ النَّفْسَ لَأَمّارة بِالسُّوءِ فَمَن أَهْمَلَها حَمَحَتْ بِهِ إِلی المَآثِمِ؛ به راستی که این نفس، همواره به بدی ها فرمان می دهد،

ص:284

بنابراین هرکس عنان آن را رها کند (همچون مرکبی سرکش) او را به تاخت، به سوی گناهان می برد». (1)

ص:285

دو گونه است:

اول _ تزکیه با عمل: که امری پسندیده است و در آیه شریفه «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی؛ رستگار آن کس که خود را پاک گرداند.» (اعلی: 14) همین معنا مقصود [است].

دوم _ تزکیه با گفتار: مانند اینکه انسان عادلی بر پاکی و صلاح کسی شهادت دهد، اما اینکه انسان بخواهد از خودش تعریف و خودستایی کند، ناپسند است. (1)

ص:286

ص:287

از آیات مختلفی که درباره توبه نازل شده است، این مطالب به دست می آید:

الف) توبه سبب تبدیل سیئات به حسنات می شود؛ یعنی توبه کننده در قیامت خواهد دید که به جای گناهان او، عمل صالح در پرونده اش نوشته شده است.

ب) همیشه توبه بنده میان دو توبه خداوند قرار دارد؛ یعنی ابتدا خداوند به سوی بنده خود بازمی گردد و به او توفیق توبه می دهد. سپس بنده، توبه می کند و آن گاه خدا توبه او را می پذیرد و بنده را مورد رحمت خود قرار می دهد.

ج) آن گاه که انسان به مرگ خود یقین یافت و از ترس مرگ و قیامت توبه کرد، توبه او پذیرفته نیست؛ همان گونه که فرعون تمام عمر در کفر و عناد بود و هنگام غرق شدن توبه کرد، ولی خدا توبه اش را نپذیرفت. کسی که به مرگ خود یقین نداشته باشد، گرچه یک ساعت پیش از مرگ خود توبه کند، توبه وی پذیرفته است.

شاید پرسیده شود چرا توبه کسی که به مرگ خود یقین پیدا کرده است، قبول نیست. در تفسیر المیزان، علت پذیرفته نشدن چنین توبه ای این گونه بیان شده است که شخص در این حالت به خاطر ناامیدی از زندگی در دنیا و ترس از روز قیامت، مجبور به توبه شده است، نه اینکه توبه حقیقی کرده باشد. به عبارت دیگر، توبه این گونه افراد، دروغین است و پشیمانی واقعی در آن وجود ندارد.

د) شخص گناهکاری که هنگام مرگ توبه می کند، توبه اش پذیرفته نخواهد بود، ولی عذابش مانند کافران، حتمی نیست و احتمال دارد به وسیله شفاعت، با رحمت خدا بخشیده شود. (1)

ص:288

نیازمند است. نفس همان حقیقت و ذات انسان است که اندام ها و قواره آلات او هستند. نفس انسان را به نام های مختلفی مانند روح، عقل و قالب می نامند.

نفس دارای چهار قوه یا نیروست که عبارتند از:

الف) قوه عقلانی: این قوه فرشته صفت است. کار و شأن نیروی عقلانی، درک حقایق و تمییز بین خیر و شر، و فرمان دادن به افعال نیک، و نهی از صفات زشت است.

ب) قوه غضب: این قوه درنده خوست. نفس با نیروی خشم و غضب موجب صدور افعال درندگان از قبیل کینه و دشمنی و آزار رساندن به مردم می شود.

ج) قوه شهوت: این قوه حیوانی است و از نیروی شهوت جز کارهای حیوانات، یعنی شکم پرستی و شهوت رانی جنسی برنمی آید.

د) قوه وهمی: این قوه شیطانی است و کارش استنباط انواع مکر و حیله و رسیدن به اغراض خود با نیرنگ و فریب است. (1)

«هر یک از قوای فوق دارای فایده ای است. قوه عاقله به منزله وزیری برای روح (پادشاه بدن) است و همواره مشغول تدبیر روح بوده، روح بدون صلاح دید او اقدامی نمی کند و اوامر و نواهی او را اطاعت می کند. قوه غضبیه نیز وظیفه اش دفع کردن ضررهای خارجی از بدن است و در صورت طغیان قوه شهوت و قوه وهمی، آنها را کنترل کرده، وادار به اطاعت از عقل می نماید. و قوه شهوت، وظیفه اش حفظ و بقای بدن است و هرچه بدن بدان نیاز دارد، مانند خوردن و خوابیدن و تناسل... از جانب او تأمین می شود، ولی اگر قوه شهوت به حال خود رها شود و تحت فرمان عقل نباشد، به دنبال تسلط بر روح بوده، انسان را به شهوت رانی دچار می کند و قوه وهمیه نیز وظیفه اش ادراک امور جزئی می باشد». (2)

بنابراین، هرگاه سه قوه شهوت، غضب و وهمیه تحت تسلط عقل و در خدمت روح باشند، انسان را در مسیر کمال و خودسازی و سعادتمندی قرار می دهند، ولی

ص:289

هرگاه این سه قوه طغیان کنند و به فرمان عقل نباشند، انسان را از مسیر خودسازی منحرف می کنند و سبب بدبختی وی می شوند.

ص:290

أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَه... . (جاثیه: 23)

و آیا دیدی آن کس را که هوای خود را خدای خود گرفت و با داشتن دانش، خداوند گمراهش ساخت و بر گوش و دلش مهر زد و بر دیدگانش پرده افکند... .

«خطرناک ترین بت ها، بت هوای نفس است. در حدیثی آمده است که مبغوض ترین معبودی که مورد پرستش واقع شده است، نزد خداوند، بت هوا و هوس است؛ چراکه بت های معمولی، موجودات بی خاصیتند، ولی بت هوا و هوس، گمراه کننده و سوق دهنده به سوی انواع گناهان و انحرافات است. بت هوای نفس خصوصیاتی دارد که آن را به منفورترین بت ها تبدیل کرده است:

یک _ زشتی ها را در نظر انسان زینت می دهد تا آنجا که انسان به اعمال زشت خود می بالد. قرآن در این باره می فرماید: «وَهُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعًا؛ و خود می پندارند که کار خوب انجام می دهند». (کهف: 104)

دو_ مؤثرترین راه نفوذ شیطان، هواپرستی است؛ چراکه تا پایگاهی در درون انسان وجود نداشته باشد، شیطان قدرت بر وسوسه گری ندارد. پایگاه شیطان چیزی جز هواپرستی نیست؛ همان چیزی که خود شیطان به خاطر آن سقوط کرد و از صف فرشتگان و مقام قرب الهی طرد شد.

سه _ هواپرستی، مهم ترین وسیله هدایت را که درک صحیح حقایق است، از انسان می گیرد و پرده بر چشم و عقل آ دمی می افکند.

چهار_ هواپرستی، انسانی را تا مرحله مبارزه با خدا پیش می برد؛ همان گونه که پیشوای هواپرستان، یعنی شیطان، به چنین سرنوشت شومی گرفتار شد و در مسئله سجده به آدم، اعتراض نمود و امر خداوند را غیر حکیمانه پنداشت.

پنج _ عواقب هواپرستی آن قدر شوم و دردناک است که گاهی یک لحظه هواپرستی، یک عمر پشیمانی به بار می آورد و گاه یک لحظه هواپرستی محصول

ص:291

تمام عمر انسان را بر باد می دهد». (1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره فرمود:

خطرناک ترین چیزی که بر امتم از آن می ترسم، هواپرستی و آرزوهای دراز است؛ چراکه هواپرستی، انسان را از حق باز می دارد و آرزوی دراز، آخرت را به فراموشی می سپارد. (2)

ص:292